MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN
IJTIMOIY –PEDAGOGIK TADQIQOTLAR
Adaptatsiya tushunchasi. Adaptatsiya
– organizmning tashqi muhit bilan adekvat
aloqalarning shakllanish xususiyati. Shuningdek, adaptatsiya bu organizm faoliyatini tashqi
muhit ehtiyojlariga qarab o‘zgartirish qobiliyati hamdir.
Barcha tirik mavjudotlar o‘zgaruvchan, atrof-muhitga doimiy adaptatsiyani ta’minlovchi
mexanizmlarga ega. Bu qobiliyat gomeostaz asosida ro‘y beradi. Biroq atrof-muhitning
bunday o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish va unga ko‘nika olish faqat insonga xosdir.
Insonning bu yuqori adaptativ qobiliyati tug‘ma bo‘lmay, insonning
muhit bilan doimiy
aloqasining oqibati sifatida rivojlanib keladi.
Insonning ko‘nikish reaksiyalari shakllari ijtimoiy adaptatsiya sifatida aniqlanishi
lozim. Boshqa tirik mavjudotlardan farqli o‘laroq, inson ijtimiy muhit o‘zgarishlariga ko‘nika
olishi va bu holatlar uchun yurish-turish reaksiyalarini ishlab chiqishi lozim.
Insonda adaptatsion mexanizmlarda hal qiluvchi rolni ijtimoiy omillar o‘ynaydi. Ilmiy-
texnikaviy rivojlanish, urbanizatsiyaning tezlashishi tabiat va kosmosni faol o‘zlashtirish,
aloqa vositalarining kengayishi va kompyuterlashtirish, davlatlararo integratsiya jarayonlari
insonda o‘zgaruvchan muhit sharoitlariga tez ko‘nika olish
qobiliyatini shakllantirish
masalasini muhimlashtiradi. Bu qobiliyat shaxs rivojining yanada hal qiluvchi ahamiyatga
ega komponentiga aylanmoqda.
Insonning tug‘ilishi adaptatsiya borasidagi ilk sinovdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda
ham ko‘nikish mexanizmlari mavjud bo‘ladi.
Biroq go‘daklik davrida muhit bilan faol o‘zaro munosabatlar
natijasida oliy nerv
faoliyatida ba’zi murakkab funksiyalar vujudga keladi. Miyada axborot to‘plash va uni qayta
ishlash bolaga ijtimoiy muhitning ijtimoiy tajribasini tarbiyaviy ta’sir orqali o‘zlashtirish
imkonini beradi.
So‘nggi yillarda go‘daklik davridagi ijtimoiy adaptatsiyaga qiziqish ancha ortdi.
Ta’lim muassasalalarida tarbiyalanayotgan barcha bolalar uchun ijtimoiy adaptatsiya
muammosi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bolaning ko‘nikish imkoniyatlarini
oshirish, uning ijtimoiy aloqalarini kengaytirish bola shaxsining
shakllanishi uchun
nihoyatda katta ahamiyat kasb etmoqda.
Bola shaxsining rivojlanishi uning aloqalarining xilma-xilligiga bog‘liq. Demak,
bolaning har tomonlama rivojlanishi uning aloqalarining ham har tomonlama rivojlanishiga
sabab bo‘ladi. Shuning uchun ijtimoiy aloqalarning barvaqt shakllanishi tarbiyaga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyati oliy nerv faoliyatining rivojlanishiga bog‘liq ravishda
postanal antogenezda shakllanadi. Bu jarayon hayotning ilk uch yilida ayniqsa jadal kechadi.
Shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasi uchun yangi ijtimoiy muhitdagi aloqa va me’yorlar
haqidagi ma’lumot muhim ahamiyatga ega. Yangi ijtimoiy talablarga ko‘nikish bir qancha
ruhiy-hissiy qiyinchiliklarni ham keltirib chiqaradi.
Bola ijtimoiy adaptatsiyani o‘z tajribasi asosida ta’lim-tarbiya jarayonida o‘rganadi.
Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyatini hosil qilish ko‘nikish imkoniyatini kengaytiradi. Shu bilan
birga bolaning ko‘nikish imkoniyatlarida inqirozli holatlar ham paydo bo‘ladi. Bu
imkoniyatlar esa boshqalar bilan aloqalarning rivojlanishi, bola miyasida axborotlarni qayta
ishlashga bog‘liq bo‘ladi.
Bolada aniq bir mikroijtimoiy muhitning shartlari sifatida shakllanadigan yurish-turish
shakllari ijtimoiy adaptatsiyaning fiziologik holati hisoblanadi. Bu sharoitlar o‘zgarganida,
masalan, bolalar muassasasiga kirganda yurish-turishining ham o‘zgarishi talab qilinadi.
Turli yosh davrlarida bu turli darajadagi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bolalarning ta’lim muassasalaridagi adaptatsiyalarining asosiy xususiyati bolada
oilasida shakllanadigan ota-onasi bilan munosabati va safdoshlar
bilan shakllanadigan
munosabatlari orasidagi farqdir.
Bolaning bolalar muassasasi jamoasiga ko‘nikishida bola doim uyda, oilasida
o‘tkazgan davrlarida shakllangan ota-onasi bilan munosabatlarining
buzilishi haqida gap
ketmaydi. Bunda yaqin insonlari bilan ayrimli va oilaviy xarakterga ega bo‘lmagan yangi
aloqalarning shakllanishi nazarda tutilmoqda.
Bolaning yangi muhit sharoitlari bilan tanishganidanoq oldiga qo‘yilgan talablar
shubhasiz u yoki bu darajadagi qiyin masala hisoblanadi. Murakkablik
darajasi bolaning
individual hususiyatlariga bog‘liq. Faqatgina ba’zi hollarda murakkablik darajasi bola
imkoniyatlaridan oshib ketadi. Shuning uchun bolaga bu murakkabliklarni yengishga yordam
beradigan yo‘llarni qidirish lozim, chunki, ayni shu paytning o‘zida
uning ijtimoiy
aloqalarining kengayishi ham sodir bo‘ladi.