Mamlakatimizdagi maxsulot ekspert qiladigan korxonalarni qullab quvvatlash va rag'batlantirish boyicha belgilangan amaliy choralar

Mamlakatimizdagi maxsulot ekspert qiladigan korxonalarni qullab quvvatlash va rag'batlantirish boyicha belgilangan amaliy choralar
Globallashuv jarayonlarining afzalliklaridan unumli foydalanish orqali sanoat mahsulotlari eksportini yanada ko'paytirish muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan, birgina 2018 yil noyabrida boshlangan «AQSH-Xitoy savdo urushi» natijasida Xitoyning AQSHdan importi cheklanishi va pandemik inqiroz sharoitida mamlakatda iqtisodiy faollikning pasayishi kuzatildi. Buni inobatga olgan holda Xitoy bozori uchun AQSH yetkazib berayotgan importi cheklangan tovar va xizmatlar o'rnini egallashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
2020 yil yakuniga ko'ra mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasida eng yuqori, ya'ni 17,7 % ulush Xitoy hissasiga to'g'ri keladi. 2020 yilda ushbu mamlakatga eksportimiz 1,9 mlrd. AQSH dollarini tashkil qildi. Eksportning asosiy qismi tabiiy gaz, ip-kalava, paxta tolasi, kimyoviy mahsulotlar va xizmatlar hissasiga to'g'ri kelmoqda.
SHuningdek, Xitoydagi tanglik holati mamlakatimiz iqtisodiyotiga import qilayotgan mashina va uskunalar (importning 51 %i) hajmining qisqarishi bilan bog'liq sanoat mahsulotlari eksportiga quyidagi xavf-xatarlarni yuzaga keltirishi mumkin:
- mashina va uskunalar, butlovchi qismlar hamda xom ashyo mahsulotlari importining kamayishi sanoat ishlab chiqarishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Trikotaj, poyafzal, sintetik tolalar, mebel furniturasi va polietilen xom ashyosining asosiy qismi, shu bilan birga yuqorida aytib o'tganimizdek, import qilinayotgan mashina va uskunalarning yarmidan ko'prog'i Xitoydan olib kelinadi;
- texnologik uskunalar importidagi muammolar esa asosiy kapitalga investitsiyalar o'sishining pasayishiga yoki kamayishiga olib kelishi mumkin. Ushbu mahsulotlar importining 36,3 % Xitoydan amalga oshiriladi;
- Xitoydagi ichki talabning pasayishi natijasida ayrim mahsulotlarimiz eksportining kamayishi. Masalan, 2019 yilda tabiiy gaz eksportining 40,6 %i ushbu mamlakatga bo'lgan tashkil etgan bo'lsa, 2020 yilda 2019 yilga nisbatan ushbu mahsulot umumiy eksporti 79,2 %ga kamaygan.
Yuqoridagi sharoitda, boshqa tashqi savdo hamkorlarini qidirib topish muayyan vaqt talab qilishi yoki umuman imkonsiz ham bo'lishi mumkin. Umuman olganda Xitoy bilan bog'liq bunday holat 2021 yildagi YalM o'sish sur'atini 0,2-0,3 % bandga pasaytirishi mumkin18.
Xitoydagi pandemik inqiroz bilan bog'liq vaziyat asosiy savdo hamkorlarimiz iqtisodiyotidagi holatning yomonlashuvi orqali ham bilvosita ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Xususan, energiya manbalarining eng asosiy importyori bo'lgan Xitoyda neftga bo'lgan talabning pasayishi natijasida, jahonda neftb narxi sezilarli darajada arzonlashdi. Bu o'z navbatida Rossiya va Qozog'iston kabi neftb eksport qiluvchi mamlakatlarga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Natijada ushbu mamlakatlardagi iqtisodiy o'sishning sekinlashuvi va valyuta devalvatsiyasi bilan bog'liq holat tovar va xizmatlarimizga bo'lgan tashqi talab va pul o'tkazmalari hajmining kamayishi bilan bog'liq bo'lgan ichki talabning pasayishiga olib keldi. Tashqi savdo hamkorlarimiz iqtisodiyoti va jahon moliya
18 O'/bekiston Respublikasi Markaziy bankining 2020 yildagi faoliyati to'g'risida hisoboti. 2021 yil. 203 bet. @ ®
33
bozoridagi bunday tanglik vaziyatida iqtisodiyomizga kirib keladigan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmining qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Viloyat sanoat mahsulotlari eksportining rivojlanishiga bir qator bevosita va bilvosita ta'sir ko'rsatuvchi omillarni sanab o'tish mumkin (2.6-rasm). Bevosita ta'sir etuvchi omillar:
Yalpi hududiy mahsulot (YaHM) - muayyan bir vaqt, asosan bir yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va ko'rsatilgan xizmatlarning bozor bahosidagi qiymati hisoblanib, uning asosiy qismini sanoat mahsulotlari tashkil qiladi. Farg'ona viloyati YaHMning qariyb 60,0 %ini sanoat ishlab chiqarish tashkil qiladi.
Eksport tovar va xizmatlarning respublika bojxona hududidan olib chiqilishi bo'lib, uning tarkibida sanoat tovarlari 2020 yilda Respublika jami eksportida 19,2 %ni qayd etgan.
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi shak-shubhasiz sanoat mahsulotlari eksportiga bevosita ta'sir ko'rsatuvchi omillardan biridir.
Jalb qilinayotgan investitsiyalar pirovard sanoat ishlab chiqarish hajmining ortishiga ta'sir qilish bilan birga xorijiy investitsiyalar asosan eksportbop sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishga yo'naltiriladi.
Aholi pul daromadlarining o'sib borishi harid qobiliyati va real talabning ortishi hisobiga sanoat ishlab chiqarishni ko'paytirib, eksport xajmiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan biri bu - kadrlar masalasidir. Oddiy iqtisodchi yoki buxgalter emas «eksportchi-mutaxassis» zarur. «Eksportchi-mutaxassis» - iqtisodchi, marketolog, diplomat, yurist, yuksak ma'naviyat va madaniyat egasi hamda bir necha xorijiy tillarni biladigan kadr bo'lishi lozim. CHunki, har bir mamlakat o'zining iqtisodiy rivojlanish yo'li, huquqiy va diplomatik munosabatlari, diniy qadriyatlari asosida shakllangan madaniy va ma'naviy xususiyatlari, shuningdek so'zlashish tiliga egadir.
Sanoat mahsulotlari eksportining barqaror o'sishi har tomonlama hududiy sanoat ishlab chiqarishning raqobatbardoshligiga bog'liq. Kompleks iqtisodiy kategoriya sifatida raqobatbardoshlik turli yo'nalishlardagi ko'rsatkichlarni o'ziga qamrab olgan. Raqobatbardoshlik hudud yoki mamlakatning tarkibiy o'zgarish sur'ati va sifati, rivojlanish darajasi va ushbu o'zgarishlarning jamiyat farovonligiga qo'shadigan hissasini belgilaydi. Sanoat tarmog'ining farovonlikka qo'shadigan hissasi uning mahsulot ishlab chiqarish, ushbu mahsulotlarni jahon bozorlarida ayirboshlash va kompleks ishlab jarayonlarida ixtisoslashishiga bog'liq.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun anbanaviy bo'lgan xom ashyo eksportidan voz kechish, yuqori sifatli va raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni jahon bozoriga yetkazib berish hozirgi globallashuv jarayonlarida jon saqlab qolish hamda yuqori samaradorligiga erishishning muhim sharti hisoblanadi. Hudud eksporti tarkibida tayyor mahsulotlar ulushining ortib borishi sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi hisobiga amalga oshadi.
34
Bilvosita ta'sir etuvchi omillar:
Hududiy joylashuv, mavjud resurslar miqdori, sifati, infratuzilmalar, ekologik vaziyat va iqlim ishlab chiqarish imkoniyatlarini belgilab beruvchi bilvosita omillarning eng yetakchi element hisoblanadi.
Davlat bosh islohotchi sifatida barcha munosabatlarning asosiy sub'ekti sifatida bevosita va bilvosita ishtirok etadi. Davlat sanoat ishlab chiqarish va uning jahon bo/oridagi ustunligini ta'minlashda amalga oshiradigan sanoat, tashqi savdo, bojxona va davlat-xususiy sherikchilik siyosatiga uzviy bog'liqdir. Tashqi savdo va bojxona siyosati bojxona munosabatlarini nazarda tutuvchi mexanizmlar yaratilganligiga qaramasdan takomillashtirish, zamon talablariga moslashtirish zarur. SHu o'rinda eng asosiy urg'u «elektron bojxona»dan «raqamli bojxona» mexanizmlarini samarali joriy etishga qaratilgan. Ushbu tizimning yo'lga qo'yilishi eksportga sarflanadigan rasmiylashtirish vaqtini 5 barobarga kamaytirishni ko'zda tutadi.
Iqtisodiy muhit o'z ichiga: bozor mexanizmi, institutsional rivojlanish, tarkibiy o'zgarishlar va tashqi bozorga chiqishdagi to'siqlar kabilarni olib, ular sanoat mahsulotlari eksportiga bilvosita ta'sir ko'rsatuvchi omillar jumlasidandir. Har bir mahsulot talab, taklif, narx va raqobat singari bozor mexanizmiga bo'ysunadi. Tashqi bozorlardagi ushbu mexanizmlarning xususiyatlarini o'rganish, tahlil qilish va bozordagi faoliyat istiqbollarini belgilash taqozo etiladi. Bu jarayonga xizmat qiluvchi kuchli institutsional asos bo'lsagina bozordagi raqobatda jon saqlab qolish imkoniyati yaratiladi. Hududiy tarkibiy o'zgarish siyosati, ustuvor sanoat tarmoqlarini belgilab olishni nazarda tutib, eksport salohiyatiga ijobiy turtki beradi. Tashqi bozorga chiqishdagi to'siqlar iqtisodiy (tarifli) va ma'muriy (notarif) ko'rinishlarda namoyon bo'lib, eksport faoliyatini erkin olib borishga to'sqinlik qiladi.
Xalqaro muhit haqida gap ketganda birinchi navbatda har bir mamlakatning geografik joylashuvi, iqlimi, rel'efi, mavjud tabiiy resurslari va intellektual salohiyati belgilab beradigan xalqaro mehnat taqsimoti gavdalanadi. Xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiya aloqalarining rivojlanishi xalqaro savdo munosabatlarining shakllanishiga xizmat qiladi. Ikki va undan ortiq mamlakatlar tomonidan o'zaro tovar almashinuvi jarayonlari davlat, mintaqa va yuqori darajada xalqaro standartlar (ISO, CE va b.) asosida amal qiladi. Xalqaro raqobatda ustunlik mamlakat tovarlarining jahonda talabgir bo'lishini belgilab beradi. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik va a'zolik orqali mamlakat keng ko'lamli savdo ustunliklaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. SHu o'rinda ta'kidlab o'tish lozimki, mamlakatimiz 2021 yil 10 apreldan boshlab Yevropa Ittifoqi(EI)ning Preferentsiyalar bosh tizimi - GSP+(Generalized System of Preferences) doirasida benefitsiar mamlakat sifatida qabul qilindi. Bu mamlakatimizga GSP+ tizimidagi mahsulotlarni Yelga imtiyozli olib kirish orqali o'z eksport salohiyatini yanada kengaytirish va qo'shimcha investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatini yaratadi.