Mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 12-MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG
DUNYONING ETAKCHI MAMLAKATLARI IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI yo‘li bilan agrar sohaning integratsiyalashuvini amalga oshirishga harakat qilindi. YI doirasidagi agrar siyosat YIga a’zo davlatlarn- ing asosiy qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun bir xil minimal narx o‘rnatishni kafolatlaydigan yagona narxlar tizimiga asoslanadi. Umumiy bozorning shakllanishi YIH davlatlarining milliy monop- oliyalarini transmilliy korporatsiyalarga aylanish jarayonini te- zlashtirdi, hamkor davlatlar iqtisodiyotiga kirishga imkon yaratdi. YIHni rivojlanishi Hamjamiyatga a’zo-davlatlarning yopiq milliy xo‘jalikdan tashqi bozorga yuzlangan ochiq tipdagi iqtisodiyotga intensiv ravishda o‘tishini anglatadi. Ikkinchi bosqich (70 va 80-yillarning o‘rtalari). Bu davr YI tarix- iga asosan turg‘unlik davri sifatda kirdi. Bu davrda YIga a’zo-dav- latlar Yevropa valyuta hamkorligi dasturi, tashqi siyosiy maslahatlar mexanizmini qabul qilishga muvaffaq bo‘lsalarda, vujudga kelgan salbiy jihatlar G‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasining jiddiy inqiroziga olib keldi. Bu inqiroz “yevroskleroz” nomini oldi. 70 va 80- yillarning boshida YI davlatlari o‘rtasida rivojlanish darajasi bo‘yicha farq o‘sib bordi. 1981 yilda YIga Gretsiyaning kirishi bilan bu farq yanada kuchaydi, chunki ushbu davlat iqtisodiyoti ham- jamiyatning boshqa ishtirokchi davlatlari iqtisodiyotiga nisbatan juda past darajada rivojlangan edi. Uchinchi bosqich (80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshi). Bu davr Hamjamiyat tarkibining yanada kengayishi bilan xarakterla- nadi. 1986 yilda Ispaniya va Portugaliyaning YIHga qo‘shilishi a’zo- davlatlar o‘rtasidagi farqning yanada kengayishiga olib keldi. YIHga a’zo bo‘lgan vaqtida Portugaliyada aholi jon boshiga to‘g‘ri keladi- gan daromad YIH dagi o‘rtacha daromadning taxminan 45-50%ga, Ispaniyada esa 3/4 qismiga to‘g‘ri kelgan edi. Yangi ishtirokchi davlatlarda aholining taxminan 1/5 qismi qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan bo‘lsa, YIH da esa o‘rtacha 1/13 qismi to‘g‘ri kelgan. Shu bilan bir qatorda, aynan shu davrda G‘arbiy Yevropa integratsiyasi yanada rivojlandi. Bunga birinchi navbatda Yagona Yevropa Akti (YaYA)ning qabul qilinishi ham sabab bo‘ldi. Ushbu aktda YIHga ishtirokchi-davlatlarining umumiy maqsadi - Yevropa Ittifoqining tashkil qilinishi yana bir bor tasdiqlandi. Yevropa Ittifoqi Hamjami- yati ham siyosiy, ham iqtisodiy ittifoq bo‘lib, a’zo-davlatlar o‘rtasida iqtisodiy, valyuta-moliya, gumanitar sohalardagi hamkorliklar bi- lan bir qatorda tashqi siyosat havfsizlikni ta’minlash sohalarida ham chuqur hamkorlikni amalga oshirish ishlari nazarda tutilgan. YaYAning asosiy maqsadi shundaki, YIHga a’zo-davlatlar o‘rtasida 151 yagona xo‘jalikni tashkil qiladigan yagona iqtisodiy hududni yara- tilishidir. YaYAning qabul qilinishi bilan Hamjamiyatga a’zo-davlat- lar o‘rtasida mikro va makroiqtisodiyot, siyosat va huquq, fan va ekologiya, mintaqaviy rivojlanish, ijtimoiy munosabatlar sohasidagi integratsion jarayonlar kuchaydi. 90-yillar boshida YIga a’zo-dav- latlar yagona bozor asoslarini yaratishni amalda tugatib, valyuta, iqtisodiy va siyosiy ittifoqlarni shakllantirishga bevosita yaqinlash- dilar. To‘rtinchi bosqich (90-yillarning o‘rtasi va XXI asr boshi). Bu Yagona Yevropa Aktiga muvofiq 1993 yilning 1 yanvaridan boshlab Hamjamiyat chegaralari doirasida ishlab chiqarish vositalarining er- kin harakati yo‘lga qo‘yildi. Hamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy hudud vujudga keldi. Bu YI doirasidagi iqtisodiy integratsiyaning sifat jihatdan yangi bosqichga kirganini anglatadi. Maastrixt Bitimiga (1992 yil fevral) muvofiq 1994 yilning 1 yan- vardan YIH Yevropa Ittifoqiga aylandi va uning a’zolari 15 taga yet- di. YI doirasida yagona ichki bozorning tuzilishi amalga oshirildi. Maastrixt bitimida integratsion hamkorlikning keyingi bosqichlarini maqsadlari (Yagona valyuta - YEVROni emissiya qilish huquqiga ega yagona Yevropa bankini tuzish, ichki chegaralarsiz yagona G‘arbiy Yevropa hududini tashkil qilish va boshqalar) e’lon qilingan edi. YI integratsiyasida hozirgi kunda ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy muvaffaqiyatlar bilan bir qatorda qiyinchiliklar ham ro‘y bermoqda. Yuqorida YI ga yangi a’zo-davlatlarning kirishi munosabati bilan yuzaga kelgan davlatlararo iqtisodiy rivojlanishdagi farqlar ko‘rib chiqilgan edi. YIga yangi davlatlarning a’zo bo‘lib kirishi ham sez- ilarli muammolari keltirib chiqarishi mumkin. Eng katta muam- molardan biri Yevropa valyuta tizimini shakllantirish davomida namoyon bo‘lmoqda. 1992 yildagi 7%ga Britaniya funt sterlingi va Italiya lirasi devalvatsiyasi oqibatida ro‘y bergan YVT inqirozi Buyuk Britaniya va Italiyani avtomatik tarzda YVT dan chiqarib tashladi. Valyuta ittifoqini shakllantirishda unga kirish uchun qo‘yilgan bir qator talablar ham davlatlarga qiyinchiliklar tug‘dirgan edi. O‘sha davrda almashuv kursi inflyasiyasining darajasiga, foiz stavkalari darajasiga, budjet defitsiti va davlat qarzi bo‘yicha qo‘yilgan ta- lablarga faqat Lyuksemburg javob bergan edi. YIga a’zo-davalatlar orasida Ittifoqni kengaytirish, integratsiyani chuqurlashtirish yo‘llari haqida kelishmovchiliklar mavjud edi. Jahon iqtisodiyotida G‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi faqat YI chegaralari bilan cheklanmaydi. 1962 yilda Yevropa er- 152 |