Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi

8.1 Ta’lim berish texnologiyasining Xavo tomchi yukumli kasalliklari kuzgatuvchilariga xarakTeristika. (bugma, Ko’k yutal, meningokokk, lisTeriyalar)

Ish bosqichlari va vaqti.	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1.Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash.
1.Mavzuga kirish	2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash	Tinglaydilar
(5 daqiqa)	3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini ishlab chiqish	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
2 – asosiy bosqich	1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi	Tinglaydilar

MENINGOKOKKLAR: Neyssyeriya zoti odam uchun patogen bo’lgan 2 turdagi:neysyeria menin-gitidis va neysyeria gonoreyalarni uz ichiga oladi.Meningokokkning toza kulturasini topib,kasalning orka miya suyuk ligidan ajratib , uni atroflicha tekshirgan Vekselbaumdir (1887)MORFOLOGIYaSI: Meningokokklar loviya shaklidagi diplokokklardir. Xajmi 0,6 - 0,8 x 1,2 - 1,5 mkm xarakatsiz.Kapsula xosil kiladi.Spora xosil kilmaydi.Gramm usulida och kizil rangda (grammanfiy buyaladi).Yirinngli maTerialda leykosit ichida buladi.Kultural va biokimeviy xususiyatlari.Bu mikrob aerob bo’lib,oziq muxitlarga juda talabchandir,ovkatiga oksil modda (kon assit suyukligi,zardob)aralashtirgandagina o’sish mumkin.Tempyeraturaning 36-37 S bulishi bu mikrob uchun kulaydir.25 S da o’sish tuxtaydi.PH 7,4-7,6.Glyukoza va maltozani kislota xosil kilib parchalaydi.Proteolitik xususiyatlari rivojlanmagan.Antigenlik strukturasi.meningokokklarda 3 antigen fraksiyasi topilgan:biri uglevodli,bu antigen xamma meningokokklarga uchraydigan umumiy antigendir.Ikkinchisi polisaxarit,bu xar qaysi tipning uziga xos spesifik antigendir.Uchinchisi - proteinli,u ganakokklar va pnevmoniya streptokokkning syerovariga topilgan.Chidamliligi.55-60 S tempyeraturada 5-10 m,80 S 2 m uladi.Ular past tempyeraturaga xam chidamsizdir.Ximik moddalarda 10lik karbol kislotasi va sulemaning 1 : 1000 nisbattan eritmasi meningokokklarni darxol uldiradi.Fiziologik eritmada meningokokklar bir necha soatda uz uzidan erib kyetadi.Toksin xosil qilishi.Fakat endotoksin bor,u xujayra devori lipopolisaxaritdir.Endotoksin issikga chidamli,xatto 120 S 30 m Qizdirilganda xam uz kuchini saklaydi.Meningokoklarning kuzgaydigan kasalliklari.Meningokokk odam syerebrospinal meningit kasalligini,nazofaringit,meningokokksemiyani kuzgovchi mikrobdir.Patogenligi.Tabiiy sharoitda xayvonlar meningokokklarga sezgir emas.dengiz chuchkalari,ok sichkonlar korin bushligiga yuborilganda ular endotoksin ta’siridan uladi.Kasallik manbai.Kasal odam va Bakteriya tashuvchilar.Kasallik yukish yullari asosan xovo-tomchi yuli bilan yuqadi.Kasallik patogenezi va klinikasi.Meningokokklar burun-tomok shillik pardasiga tushgach, u yerda joylashib olib mikrob tashuvchilikka eki utkir nazofaringit kasalligiga olib kelish mumkin. Agar ular limfa tomirlari, konga utsa yu kupaysa, unda parenximatoz organlarga chukur uzgarishlar chakirib(endotoksin ta’sirida), meningokokksemiya rivojlanishiga olib keladi. Meningokokklar miya pardalariga kirib olganida yiringli yalliglanish-meningitni chakiradi. Meningial xodisada bosh ogriydi, elka tortishadi, kusish ruy beradi. Meningit bilan kuprok bolalar kasallanadi. Kattalarda zararlanish Bakteriya tashuvchilik eki nazofaringit bilan tugallanadi.Mikrobiologik diagnozi.Syerebrospinal miningitning mikrobiologik diagnozini miya suyukligini tekshirib aniklanadi. Agar kasalda meningokokkli sepsis bordeb gumon kilinsa, u vaqtda kon tekshiriladi. STeril probirkalarda olingan suyuklikni sentrafugada aylantirib probirkaning tubdagi chukmadan surtma preparat tayyerlanadi va tekshiriladi. Topilgan kulturani identifikasiya qilish lozim va syerogruppasini aniklash kyerak.Davolash. Meningitni davolashda xozirgi vaqtda sulfanilamid dorilar (streptosid, metilsulfazim)va penisillin, levomisetin, ampisilin,oksitetrasiklin ishlatiladi.Immunitet. Kasallikdan tuzalganlarda immunmodda (aglyutinin, presiptin, opsoninlar va komplementni boglovchi modda va boshqalar)tuplanadi va fagositoz zurayadi.Profilaktikasi. Bu kasallika karshi vaksinasiya kilinmaydi. Kasallikni oldini olish uchun umumiy profilaktik choralarni amalga oshirib turish kifoyadir. Mikrob tashuvchilarni aniklash, nazofaringit bo’lgan larni izolyasiyalash lozim, tezkor profilaktika uchun immunoglobulin qo’llaniladi.Pnevmokokklar. Pnevmokokklarni 1871 yilda Kox keyinrok Klebs (1875,)Pastyer (1881) patologik maTerialda ko’rganlar.Vekselbaum va Frenkel (1886) pnevmokokk pnevmoniya kasalligini kuzgovchi mikrobiologini anikladilar.

Marfologiyasi. Diplokokk bo’lib, uchi utkirlashgan, uch tarafi lansetning uchiga uxshash, diametri 0,5-0,75, uzunligi 0,5-1,25 mkm. Organizmda kapsula xosil kiladi. Kapsulasi bir juft kokkni urab olgan buladi. Kapsulasida issikga chidamli antifagin saklanadi. (Fagositozdan, antitelolardan ximoyalash uchun).Tinktorial xususiyati. Gramm usulida grammusbat buyaladi.Kultural xususiyati. Fakultativ anaerobdir. Oddiy ovkatlarda kupaya olmaydi. Ovkatda 0,2 % glyukoza eki kon, kon zardobidan kushilsa u yaxshi rivojlanadi. o’sish uchun optimal RN 7,2-7,4 mkm, tempyeratura 36-37 S bo’lib, bir oz ishkoriy sharoitda tuzuk kupadi. Pnevmkokklr suyuk oziq muxtlarda diffuz loykalanish, probirka ostida chukma xosil qilish, tinik atrofi yashil-xavorang koloniyalar xosil kilib usadi.Biokimeviy aktivligi. Pnevmokokk laktoza, saxaroza, maltoza, inulinni glyukozani kislota xosil kilib parchalaydi, inulinni parchalashi,utda erib ketishi, pnevmokokklar uchun diagnostik belgi xisoblanadi.Antigenlik xususiyati va tiplari. Ikki xil antigenlik modda uchraydi. Bir xil antigen proteindan iborat bo’lib, mikrobning sitoplazmasiga boglik, u barcha gruppalar uchun umumiy. Ikkinchisi polisaxaritdan iborat bo’lib, bu antigen pnevmokokkning kapsulasidagini joylashgan va spesifik xususiyatiga ega. Odamlarda syerovarlaridan 1,II,III. kup uchraydi. Pnevmokokklar 84 syerovarga bulinadi.Chidamliligi. U kadar Tashqi muxit ta’siriga chidamli emas, 60S da 3-5 minut 52 S issikda 10 minutda, 2-3 % lik fenol, sulema (1 : 1000)pnevmakokkni 1-2 minutda uldiradi. Sun’iy ovkatlarda 2-3 kunda ula boshlaydi.Toksinlari. Endotoksin, gemolizin, leykosidin xosilkiladi. Ba’zilarida gialuronidaza, fibrinolizin fyermenti xosil qilish xususiyati bor. Ular patogenlik faktorlari xisoblanadilar. N.Ya.Chistovich va Yurevichlar virulentligi zur bo’lgan pnevmokokklarda ularni fagositozdan saklovchi " antifagin" deyilgan modda borligini aniklashdi.Infeksiya manbai. Kasal odam, Bakteriya tashuvchilar.Yukish yullari. Xavo-tomchi, xavo-chang yuli bilan.Kirish darvozasi. Yukori nafas yullari shillik pardasi, kuz-kulok.Pnevmokokklarning odamda kuzgaydigan kasalliklari.Utkir formada utuvchi krupozli pnevmoniyani kuzgaydi, otit, bronxit,bronxopnevmoniya, meningit, gaymorit, rinit, endokardit, pyeritonit, angina, kasalliklarni kuzgashi mumkin.Pnevmokokkli infeksiyalarning mikrobiologik tashxisoti. Krupozpnevmoniyaning mikrobiologik diagnozi uchun kasalning balgami tekshiriladi. Bundan tashkari, anginada shilimshik modda, otitda kulok ajratmasi,plevritda-plevral punktat, sepsisda-kon, abssessda yiring tekshiriladi.Kasallikning diagnozini tulik aniklash uchun undan olingan maTerialni ekib, pnevmokokkning kulturasi topilishi kyerak. Sichkon organizmida pnevmokkoklar juda tez kupayib, 24 soat ichida sichkon sepsisdan uladi:uni yerib yuragida tuplangan kondan olib sun’iy ovkatga ekilsa toza pnevmokokk kulturasi usib chikadi. Ba’zan balgamni tekshirib undagi pnevmokokkning tipini Lensfild usulida tez aniklash mumkin.Bu kuyidagicha: buyum shishasiga uch joyga balgamdan tomizilib ularning xar biriga pnevmokokklarning tiplarini agglyutinasiya kiluvchi zardoblardan aralashtiriladi. Metilenblau buegidan bir oz kushib ustini shisha bilan epib mikroskopda kuriladi.Balgamdagi pnevmokokklar qaysi tipdagi zardobga mos kelsa, usha zardob aralashgan balgamdagi pnevmokokklarning kapsulasi juda burtib-shishib kyetadi.Davolash. Antibiotiklardan pensillin, biomisin, tetrasiklin ishlatiladi.Immunitet. Kasal odamda tuzalish paytiga pnevmokokkning tipiga karab,spesifik agglyutinin, opsoninlar xosil buladi.Profilaktikasi. Sanitar-profilaktik choralardan iborat.Spesifikprofilaktikasi ishlab chikilmagan.

BO‘G‘MA QO‘ZG‘ATUVChISI. Corybacterium diphtheride ( lotincha coryna-to‘g‘nog‘ich diphtheria-parda) sorybacterium turkumiga mansub organizmi uchun patogen bo‘lgan difTeriya tayoqchasi va nopatogen psevdodifTeriya tayoqchasi hamda diftyeroidlar hisoblanadi.MORFOLOGIYaSI. Bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi to‘g‘ri yoki sal bukilgan grammusbat tayoqcha bo‘lib, uzunligi 1-8 mkm, eni 0,3-08 mkm surtmalarda Surtmalarda, odatda «V” harfi shaklida joylashadi. Ingichka tayoqchalarining ikki uchida vamotish donachalari bo‘ladi. Nopatogen bo‘g‘ma Bakteriyalarda vamotish bo‘lmaydi yoki bor bo‘lsa ham tayoqcha uchida emas, tanasining turli nuqtalarida joylashgan bo‘ladi. Bo‘g‘ma Bakteriyalarida spora hosil qilmaydi, harakatsiz, mikrokapsulasi bor. Ularga fimbriyalar bo‘lib, adgezivlik xususiyatga ega.O‘SIShI. Bo‘g‘ma korinoBakteriyalari fakultativ anaerob bo‘lib 35-37S haroratda, PH-7,2-7,6 bo‘lganda ivitilgan zardobli yoki qonli muhitlarda 16-18 soat davomida o‘sib chiqadi.DifTeriya Bakteriyasi o‘sishi va biokimyoviy xususiyatiga ko‘ra uch xil biologik variantlar: gravis, mitis,intermediusga bo‘linar. Gravis biovari Telluriyli agarda yirik diametri 2-3mm bo‘lgan kulrang-qora rangdagi, chetlari notekis R-shakldagi koloniyalar hosil qiladi. Uning virulentligi yuqori bo‘lib kuchli toksin ajratadi va og‘ar kechadigan bo‘g‘ma kasalligini qo‘zg‘atadi.Mitis biovari tilluritli agarda diametri 1-1,5 mm bo‘lgan mayda, yaltiroq, bo‘rtgan qora, chetlari tekis S- shakldagi koloniyalarni hosil qiladi. Bk biovarning virulentligi va toksigenligi pastroq bo‘lib engil kechadigan bo‘g‘mani qo‘zg‘atadi.Intermedius korinoBakteriyalari oraliq biovar bo‘lib ko‘p hollarda yaltiroq, kichik, qora rangdagi koloniyalarni hosil qiladi. Bu biovar kam uchraydi. Bo‘g‘maning virulent shtammlari ekzotoksinli ishlab chiqaradi.Bu toksin chidamsiz bo‘lib harorat, yorug‘lik. Kilorod ta’sirida tez parchalanadi.Toksinga 0,3-0,4% formalin qo‘shib 37-38S g‘aroratda 3-4 zafta davomida saqlansa u anatoksinga aylanar. Bunda u taksogenlik xossasini yo‘qotadi. Ammo antigenlik xossasini saqlaydi. Bo‘g‘ma asosan yosh bolalarda uchraydigan kasallik bo‘lib manban bemor yoki bo‘g‘ma mikrobini tashib yuruvchi odam hisoblanadi. Kasallik asosan havo-tomchi, havo-chang, ba’zan esa bevosita kontakt orqali yuqishi mumkin. Bakteriya kirgan joyda yallig‘lanish rivojlanib oq-sarg‘ish parda hosil bo‘ladi. Odamda ko‘pincha tomoq va burun difTeriyasi qayd etiladi. Kam hollarda traxeya, bronx, ko‘z, quloq, Teri, jinsiy a’zolar zararlanishi kuzatiladi.Qo‘zg‘atuvchi kirgan joyida ko‘payadi va to‘qimaning nekroziga olib keladi. Nekrotik ugoslarda to‘plangan ekzotoksin shilliq qavat va Terida shishni k/ch. Shilliq qavatlardan shish bronxlarga tarqalib asfiksiyaga sabab bo‘ladi. Toksin qonga so‘rilib yurak mushaklari nyerv hujayralari va buyrak usti bezlarini zaralab, umumiy zaharlanishga olib keladi.LABORATORIYa TAShXISI.Bo‘g‘ma kasalliginning tashxisi asosan bakTerioskopik va bakTeriologik usullar qo‘llaniladi. Tomoq difTeriyasi bo‘lganda bemor tomog‘i va burun teshigidagi sTeril quruq tampon yordamida zararlangan va sog‘lom to‘qimalar chegarasidan shilliq va hosil bo‘lgan parda sifatida olinadi.Ko‘z, quloq, burun, Teri, jarohatlar, qin difTeriyasi kuzatilganda zararlangan joydan va shu bilan bir vaqtda bemorlarning tomog‘i va burnidagi g‘am alog‘ida sTeril quruq paxta tampon bilan maTerial olinadi. Tekshiriladigan maTerialardan dastlab surtma tayyorlab mikroskop ostida ko‘riladi. Surtmalar Neyssyer-va Gram usullari bilan bo‘yaladi. Bunda difTeriya tayoqchalari har xil shaklda , tullicha joylashganligi ko‘rinadi.MaTerial maxsus selektiv muhitlar qon-telluritli, 5% qonli agarlar klaubyerg P-Gay, Glidal –Sodiqova muhitlarining biriga ekiladi. Tyermostatga 37S haroratga 24-48 soatga qoldiriladi.Zardobli ozuqa muhitiga ekilgan patalogik maTerial yumaloq, mayda, markazi zichlashgan koloniyalarni hosil qiladi.Telluritli muhitda difTeriya Bakteriyalarining gravis biovari kulrang, qora rangdagi yuzasi radial chiziqli, chetlari kungurador, mitisari esa yumaloq, burtgan, qora rangdagi koloniyalarni hosil qiladi. Nopatogen turlardan ajratish morfologik xususiyati, fermentativ aktivligi, toksigenligi, antigenligi o‘rganiladi.O‘rganilayotgan kulturaning toksigenligini aniqlash uchun agardagi presitetatuil reaksiyasidan foydalanadi.Buning uchun Petri kosachasidagi zich ozuqa muhitining ustiga bo‘g‘maga qarshi antitoksin zardob shimdirilgan filtr qog‘ozdan 0,6-0,8sm uzoqlikda o‘rganilayotgan kultura pyerpendikulyar ravishda ekiladi.ekmalar 37S da 24-48 soat davomida o‘stirilganda tekshirilayotgan kulturular toksigenlik xususiyatga ega bo‘lib agarda preuipitatsiya chizig‘i hosil bo‘ladi.KO‘KYO‘TAL VA PARAKO‘KYO‘TAL.Ko‘kyo‘tal va parako‘kyo‘tal kaalliklarini qo‘zg‘ovchi mikroolrganizmlar ( Bordetella pertussis va B parapertussis) mayda kokkoBakteriyalar bo‘lib uzunligi 0,5-1,0 mkm eni 0,2-0,3 mkm bipalyar surtmada yakka yoki juft holda joylashadi. Spora hosil qilmaydi, harakatsiz. Virulent turlarida kapsulasi bor. Gramanfiy o‘sishi. Oddiy ozuqa muhitlarida o‘smalar. Shuning uchun ko‘kyo‘tal mikrobini o‘stirish uchun maxsus ozuqa muhitlaridan ya’ni Borde-Jamgu (qon aralishtirilgan glesirinli va kartoshkali agar), shuningdek sut qo‘shilgan agardan foydaniladi.Mikroorganizmlarning o‘sishi natijasida hosil bo‘ladigan yog‘ kislotasi Bakteriyalarning ko‘payishi to‘xtaydi. Shuning uchun yog‘ kislotalarni neytrallash maqsadida oziq muhitlarga qon, pista ko‘mir yoki ion aralashtiruvchi smolar aralashtiraladi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi Borde-Jamgu muhitida juda yaxshi o‘sadi. Yana yarim sintetik kazein-ko‘mirla agar qon qo‘shilmagan ( KKA) muhitdan keng foydaniladi. Optimal o‘sish harorati 35-37S, muhit PH4 6,8-7,4 qat’iy aerob B. Pertussis 48-72 soatda, B. parapertussis 24-48 soatda. Koloniya hosil qiladi. KKAda B. Pertussis kichik dimaetri 1-2mmll, B. parapertussis biroz kattaroq koloniyalarni hosil qiladi. Ko‘kyo‘tal asosan bolalar havo-tomchi infeksiyasi. Kasallik manbaim bemor va Bakteriya tashuvchi. Bemor yo‘talganda, aksirganda havoga tarqalgan tupuk zarrachalaridagi ko‘kyo‘tal tayoqchalari sog‘lolm bolaning nafas yo‘llariga tushadi. Yuqori nafas yo‘llarining shilliq qavtiga tushgan Bakteriyalar shu yerda ko‘payadi va bir qismi nobud bo‘ladi. Ajralib chiqqae toksin MNSga ta’sir etadi va yuqori nafas yo‘larining shilliq qavatidagi nyerv reseptorlarini ta’sirlantiradi.Bu kasallik diagnozini belgilashda bemor bog‘lami va yo‘talganda ajralib chiqadigan suyuqlikni laboratoriyada maxsus tekshirish natijasida olingan xulosalarga asoslanadi.Mikrobiologik ditagnozni aniqlashda bemor yo‘talayotgan paytda “ yo‘tal plastinkasi” usulini qo‘llab, o‘rganiladigan patalogik maTerialni olish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bemor bolalarda yo‘tal boshlanganda vaqtida oziqa muhitli ochiq holdagi Petri kosachasini og‘izdagi 8-10sm masofada ushlab turiladi. Yo‘talgan paytda sachragan tupuk balg‘amlar oziqa muhit betiga tushadi. Shundan keyin 37S haroratda tyermostatda qo‘yiladi. Halqum orqa devoridan maTerial olinadi. 2ta tampondan foydaniladi. Birta tampon quruq va ikkinchi tampon sTeril fiziologik eritma bilan namlantiriladi. Quruq tampon bilan olingan maTerial darhol oziqa muhitli kosachaga eqilishi shart. Tampon namlangan bo‘lsa, sTeril probirka solinib bakTeriologiya laboratoriyasiga yetkazilgandan so‘ng 2-4 soatdan kechiktirilmay oziqa muhitlariga eqilishi kyerak. Ekmalar tyermostatda qo‘yilib besh kun davomida kuzatiladi. O‘sib chiqqan sof kulturaning morfologik, kultural va antigenlik xususiyatiga ko‘ra muayyan turlarga ajratiladi.Bordetellarning har bir turi o‘ziga xos tyermostabil Oantigen, tyermostabil dyermonekrotik toksin vaumumiy tyermolabil aggmotinogenlarga ega. Ajratib olinagan sof kulturani identifikasiya qilish uchun aggmotinasiya reaksiyasidan foydaniladi.Bordetellaning tur va syerovarlarini aniqlash uchun adsorbsiyalangan zardob yordamida agglyutinasiya reaksiyasi qo‘yiladi.tekshirish maTerial sifatida qon olib aggmotinasiya va KBR qo‘yib antitelo titri aniqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya» I.Muxammedov, E.Eshboey, N. Zokirov, M. Zokirov.

2. Medisinskaya mikrobiologiya . Pod. Red. V.I.Pokrovskogo, O.K.Pozdeyeva, 1999.

3. Timakov V.V., Lyevashov V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya, M.,1yo983.

4. Pyatkin K.D., Krivoshein Yu.S., Mikrobiologiya M.,1980.

5. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po mikrobiologii. Pod red. prof. Borisova L.B., M.,1984.

6. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya. Pod.red. prof. Borisova L.B. i prof. Smirnovoy A.M. M.,1994.

7.Kratkiy opredelitel bakTeriy Byerdji. Po redaksiey Dj.Xoulta. M., 1990g.

8.Muhamedov I., Eshboyev E., Zokirov N., Zokirov M., “ Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya” Toshkeht-2006.

9. www.tma.uz.

10.www.mikrobiologiya. uz.

1.1 Oblokulov A.R. Mansurova M.X. Atayeva M.A. «DifTeriya»

12. Kamalov M.B. Atayeva M.A va b., «Yukumli kasalliklarning maxsus profilaktikasi Rejali emlash va shoshilinch profilaktika vositalari va ularni utkazish usullari. Emlash ishlarini Tashqillashtirish»