Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi

Steptokokklar.Streptokokklarni birinchi bo’lib 1874 yili T.Bilrot saramasli (rojistoe) yalliglanishdagi to’qimada va 1879 yili L.Pastyer yiringli kasalliklarda va sepsiss xodisasida to’qimalarda topishdi.1884 yili F,Rozenbax uning sof kulturasini ajratib sinab kurdi.Streptokokklar kup kasaliklarning kuzgatuvchilari xisoblanadi.Ular streptokokkoseya oilasining streptokokkus zotiga kiradi.

Morfologiyasi.Streptokokklar dumalok eki bir oz chuzinchok shakldagi kokklardan iborat bo’lib,diametri 2 - mkm dan kam,bulonda ular katorga tizilib,zanjir xosil kiluvchi mikroblardir.Strepptokokklar spora xosilkilmaydi,ba’zilarida,masalan piogenesda kapsula bor,kupchiligi xivchinsiz.Tinktorial xususiyati - anilin bueklari bilan yaxshi buyaladi.Streptokokklar Gram usulida Gram musbat buladi.Kultural va bioximiyaviy xususiyatlari.Oddiy ovkatlarda streptokokklar sekin usadi,patogen xillari esa butunlay usmasligi mumkin.Streptokokklar 1% glyukoza,5-10%kon,10-12% zardob eki assit suyukligida usadi.Usish uchun kulay tempyeratura 37% S rN 7,6 - 7,8 xisoblanadi.Streptokokklar konli agarda o’sish xarakTeriga karab 3 tipga bulinadi:1)kolloniyalar atrofida tinik gemoliz zonasini xosil kiluvchi-betta gemolitik streptokokklar.2)kolloniyalar atrofida uncha katta bo’lmagan yashil zona xosil kiluvchi alfa-gemolitik streptokokklar:3)nogemolitik (gemolitik bo’lmagan streptokokklar.Toksin xosil qilishi.Gemotoksin konni gemoliz kiladi,bundan tashkari leykosidin,uldiruvchi (letal)toksin va fibrinolizin,sitotoksin,streptolizin,eritrogen ekzotoksinlar xosil qilishi mumkin.Ularda yana tyermostabil endotoksin xam bor.Ular gialuronidaza,ribonukleaza,neyraminidaza,proteinaza,streptokinaza,amilaza,lipaza fyermentlarini patogen shtammlari xosil kiladi.Chidamliligi.Fizikaviy va kimeviy faktorlarga ancha chidamli,yiringda,balgamda bir necha oygacha tirik saklanishi mumkin.70S 1 soatda,3-5% Fenol 15 min.uldiradi.Streptokokklar klassifikasisi.1.Streptococcus pyogenes- gemolitik streptokokk,konli agarda xakikiy betta-gemoliz beruvchi,eruvchan toksinxosil kiluvchi streptokokk,patogenlik darajasi juda zurdir.Laktoza,salisinni fyermentlaydi,sorbit,gliserinni fyermentlamaydi.Mannit,rafinozava inulinni parchalaydi.Angina,saramas,skarlatinada uchraydi.2.Str viridans yashil ranglanuvchi streptokokk.Bu streptokokk konli agarda gemoliz xosil kilmaydi eki bir kadar gemoliz (alfa-gemoliz)xosil kilsada,koloniyasining tagi va atrofi yashil rangli kurinadi.Sabab:streptokokk ta’sirida kon gemoglobinidan metgemoglobin xosil buladi.Bu turi u kadar virulent emas.Soglom odamning ogiz bushligida buladi,tish,milk yiringi,yalligligidan ajratiladi...3.Str.anhaemoliticus mutlok gemoliz xosil kilmaydigan streptokokklardir.Bu streptokokk asosan saprofit xisoblanadi.4.Str.pneumonia koloniyasi shillikli buladi,bu turdagi streptokokklar kapsula xosil kiluvchi,fakultativ anaerob.Turi 84 syerovardan iborat.Odamda 1,P.Sh syerovarlari krupoz zotiljam (pnevmoniya)ni chakiradi.Ular septisimiyani,meningit,otit,endokardit,angina,nafas yullari katarini,rinit,gaymorit,pyeritonitni chakiradi.5.Str.faecalis - bu streptokokk soglom odamning ichagida yashovchi shartli patogen mikrorganizmdir.Korin,paratiflar,ichburug Bakteriyalari,ichak taekchasiga nisbatan antogonist ichakda kup buladi.6.Str (Peptostreptococcus)anaerobius anaerob streptokokklar.Ular bola tugilgan septik kasalliklarni chikaradi.Bu streptokokklar upka gangrenasi,osteolielit,yaralik miozit va boshqalarni kuzgaydi.Streptokokklar kuzgaydigan kasalliklar.Odamlarda Serologik guruxga kiruvchi betta gemolitik streptokokklar kasallik chikaradilar.Streptokokklar Teridagi limfa yullarini yalliglatadi,bunga saramas (roja) deyiladi.Streptokokkli angina skarlatina,revmatizm va endokardit,impetigo (Teridagi yukori kontaginoz infeksiya) kasalligini kuzgovchilaridir.Streptokokk konga utib ogir sepsis beradi,bunday sepsis bola tugilgandan keyin onada kuriladi.Bola tugish natijasida jinsiy organning ichki tarafi shikastlanib,bu organga streptokokk ekzogen yul bilan

kirsa (akushyerning kuli yaxshi yuvilmaganda,tutilgan asboblar sTerillanmagan bulsa)streptokokk jinsiy organdan konga utib sepsis berishi mumkin.Patogenligi.Patogen streptokokklarga shoxli xayvonlar,otlar,chua,it,parand,kuen,ok sichkonlar moyil.Kasallik patogenezi.Streptokokkli infeksiyaning patogenezi ekzotoksin va Bakteriyaning ta’siri bilan aniklanadi.Ksallik rivojlanishida oldindan organizmning sensibilizasiyalanishini katta axamiyatga ega.Endokardit,poliartrit,gaimorit,surunkali tonzilitlar,saramasli yalliglanishlar kabi kasalliklar organizm xolati,uning reaktivligining uzgarishi surunkali utuvchi streptokokkli kasalliklarning asosiy sharoitlari hisoblanadilar. Streptokokklar bugma,chechak,Ko’k yutal,kizamik va boshqa kasalliklarda ikkilamchi infeksiyalarni chakiradilar.

Mikrobiologik tashxisoti. Buning uchun eksudat,kon,siydik,anginada-tomokdagi bezdan olingan maTerial tekshiriladi.MaTerialdan surtma preparat mikroskopda kuriladi.Preparatda zanjir shaklidagi kokklar

topilsa,kasallikni streptokokk kuzgaganligi ma’lum buladi.Toksigenligini aniklash uchun streptokokk konli agarda ustirilib gemoliy berish-byermasligini kuzgatib boriladi.Konli agarda gemoliz xosil bulsa,demak streptokokk gemotoksin xosil kiluvchi.str haemoliticus ekanligi,gemoliz xosil kilmasa Str anhaemoliticus,agar uning kollonilarining atrofi yashil rangli bo’lib kurinsa Str viridans ligi anik buladi.Agar kasalda streptokokkli sepsis gumon kilinsa,uni aniklash uchun kasaldan10 ml kon olib,uni 1% glyukoza eki 10% zardob kushilgan bulonga ekiladi.

Davolash.Antibiotiklardan penisillin streptomisin,eritromisin juda kuchli ta’sir etadi.Ok streptosid,streptofag yaxshi natija beradi.Immunitet.Streptokokkli kasalliklarda organizmda streptokokk saklanib kolishi va depression,nosTeril immunitet paydo bulishi mumkin.U qisqa muddatli,antiinfeksiyasi.Ko’k yiring taekchalari.

Ko’k yiring taekchalari - Pseudomonas aeruginosa A.Lukke tomonidan 1862 y topilgan.U Pseudomonadoceae oilasi,Pseudomonas zotiga kiritilgan.Bu Bakteriyalar shartli-patogen mikroorganizmlardir.Ular atrof muxitga keng tarqalgan odam va xayvonlar organizmida bo’lib turadi.Bakteriyalar kasallining yiringli,najasi bilan ajratib kasallik yukish faktorii bulish oziq moddlar,suv,tuprok,turli predmetlarni ifloslashi (infisirovanie)mumkin.Morfologiyasi.Polimorf,xarakatchan (lofotrix),gramanfiy buyala-

di.Xajmi 1,5-3,Ox 0,5-0,8 mkm.Surtmalarda yakka-yakka eki qisqa (kalta)zanjir sifatida kurinadi(joylashadi).Sporasiz.Ba’zan xujara Bilan birikmagan kapsulaga uxshash shillimshik parda xosil kiladi.Kultural xususiyatlari.Kat’iy aerob.Oddiy sun’iy oziq muxitlarda yaxshi usadi.Gushtli-peptonli agarda yumalok,sillik,shilimshik koloniyalar,gushtli peptonli bulonda (shakarli)kandli bulonda loykalanish va chuchka xosil kiladi.Agardagi koloniyalari xajmi 2-5 mm,rangi binafsha-xavorang. Fermentativ xususiyatlari.Fakat gaz xosil kilib glyukoza,galaktoza,arabinoza,ksilozani fyermentlaydi.Indol xosil kilmaydi,syerovodorodni kam chakiradi.Gemolizin ajratadi.Proteolitik xususiyati yaxshi rivojlanmagan:jelatinani va qotgan zardobni yumshatadi.

Chidamliligi.Tashqi muxit faktorlari ta’siriga chidamli 60S 1 soat davomida,fenol 2% li bulsa,uldiradi,chang tarkibida,jaroxatlangan to’qimalar kurib kolgan bulsa 2 xaftagacha ular tarkibida saklanib koladi.Toksinlari.Gemolitik,sitotoksik ta’siriga ega bo’lgan toksinlar,leykosidin (odam leykosidinlarini eritadi)xam endotoksini bor. Antigen strkturasi.O-va N- antigenlari bor.Bakteriyalarning ajratilgan kulturalarini qaysi O-syerogruppaga daxlliligini aniklash uchun O-zardoblarni kullab agglyutinasiya reaksiyasidan foydalaniladi.Patogenligi.Ko’k yiring taekchasiga kuenlar,sichkonlar,dengiz chuchkachalari sezgir.

Infeksiya manbai.Kasallik manbai bo’lib,kasal odamlar,mikrob tashuvchilar xisoblanadilar.Yukish yullari xavo-chang yuli bilan yuqadi.Tabiiy sharoitda bu Bakteriyalar tuprok,suv,o’simliklarda saklanib turadi,kuygan jaroxatlangan joylardan ajratib turadilar,siydik yullaridan chikadilar.Patogenezi.Ko’k yiringli taekchalar Ko’kyiring infeksiyalar kuzgatuvchilari bo’lib xisoblanadilar.Bu mikroblar yirinngli yalliglanish prosessini chakiradilar.Yalliglanishning kayerda-paydo bulishi infeksidarvozasigaboglik:ojag,jaroxat,nafas olish yullari.Ko’kyiring taekchalari bilan zararlanganlar yiring xamda doka boylamlari Ko’k-yashil rangga buyaladi.Immunitet.-Bu kasalliklarda immunitt kuchsiz va kam vaqt davom etuvchi buladi.

PATOGEN ANAEROBLAR Patogen anaeroblar Bacillacea oilasidagi Clostridium zo-

tiga mansub. Patogen anaeroblarga kokshol, gazli gangrena, botulizm kuzgatuvchilari kiradi. Kokshol, gazli gangrena, botulizmkuzgatuchilari kuy, kora mol ichagidagi doimiy normal mikroorganizmlardan xisoblanadi. Ular najas orkali Tashqi muxitga chikarilib turadi, spora shaklida tuprok, suv tarkibida uzok muddat saklanadi.Kokshol klostriyalari Clostridium tetani 1884 yil A.Nikolayyer aniklagan. Uning sof kulturasini 1889 yili S.Kitozato ajratib olgan.Morfologiyasi. Kokshol kuzgatuvchisi xarakatchan, xajmi 2,4-6,0 X 0,4-1 mkm, taekcha shaklida, kutblarida va markazida donacha shaklida joylashgan kiritmalari bor. Pyeritrix. Gram musbat buyaladi. Kapsula xosil kilmaydi. Tyerminal joylashgansporalari (shuning uchun uning shakli baraban taekchasiga uxshash).Kokshol kuzgatuvchisi kat’iy anaerob, kislorodga juda sezgir. ular Kitta-Tarossi, Vilson-Blyer, Villis-Xobbs muxitlarida usadi. Suyuk oziq muxit yuzasiga anaerob sharoit tugdirish uchun vazelin egi solinadi. Ekishdan oldin muxitdan kislorodni xaydash uchun uni suvli xamomda kaynatib, keyin tezgina 40-50 S gacha sovutiladi.Optimal ustirish xarorati 35-37 S, rN 6,8-7,8. Kuyuk oziqmuxitlarida 3-4 kundan keyin ular usa boshlaydi. Koloniyalari xavo rang, ba’zan tinik, atrofi tekis emas, R-formada. Ustun agarda archaga uxshab usadi. Noziq koloniyalar xosil bo’lib, bulutni eslatadi. Konli muxitlarda koloniya atrofida gemoliz zona xosil kiladi. Kitt-Tarrosi muxitida oksillarni parchalashi natijasida loykalashadi, gaz va uziga xos xid paydo buladi.Vilson-Blyer muxitida o’sish natijasida muxitning koraygani bilan xaraktyerlanadi. Kislorodsiz sharoit tugdirishni fizikaviy va biologik usullari ma’lum.

GAZLI GANGRENA KUZGATUVChISI gazli gangrena polimikrob xaraktyerga ega bo’lgan kasallikdir. U klostridium zotiga kiruvchi bir necha turdagi kuzgatuvchilarning turli aerob mikroorganizmlar (stafilokklar, streptokokklar) bilan assosiasiyasida chakiradi.

Anaerob infeksiya kuzgatuvchilarigaCl.Septicum,Cl.perfringens, Cl.hustoliticum, Cl.sordelli kiradi. Patogen bo’lmagan, ammo patogen mikroblar bilan birlikda kasallik patogenezida rol uynaydigan klostridiyalarga Cl.tertium, Cl.sperogenes va boshqalar kiradi. Patogen bo’lmagan eki kam patogen klostridiyalar turlari uzlari mustakil kasallik chakirmaydilar, ammo ular to’qimalarni parchalaydilar, oksidlanish-kaytarilish potensialini pasaytiradilar va shu bilan anaerob sharoitlar yaratib patogen turlar uchun xizmat kiladilar.Clostridium perfringens. Odam yaradorlanganda yaraga, gung parchalari bilan mikrobning sporasi tushib, yara ifloslanganda anaerob sharoit vujudga kelsa" gazli gangrena" kasalligi yuzaga chikadi. Bu kasallikda yaralangan joydagi to’qimalar orasiga gaz tuplanadi va to’qimalar uladi, gangrena buladi. Shu sababdan bu kasallikni gazli gangrena deb ataganlar. Bu mikrobni 1892 yili M.Uelch va G.Nettal ochganlar.Morfologiyasi. Xarakatsiz polimorf, taekchasimon, uchlaribir kator tumtoklashgan. Xajmi 3-9 X 0,9-1,3 mkm. Organizmdan yangi ajratilganlarda, kapsula buladi. Nokulay sharoitlarga tushganda markaziy eki subtyerminal joylashgan oval shaklida sporaxosil kiladi. Grammusbat, eski kulturalari Gram usulida buyalish kobiliyatini yukotadi.Elektron mikroskopda tekshirganda xujayra devori gomogenlashgan, anik kurinadigan katlamlarsiz . Sitoplazmatik membranasi bir kavatli, sitoplazma ribosomalarni, poliribosomalarni saklaydi. Nukleoidi markaziy joylashgan.Kultural xususiyatlari. Klostridium pyerfiringens kat’iy anaerob. Barcha anaeroblar uchun kullanadigan oziq muxitlarda usadi. o’sish xarorati 35-37 S, rN 6,0-8,0. Kuyuk oziq muxitlarda gadir-budur R-koloniyalar, sillik S-koloniyalar va shillikli M-koloniyalar xosil kiladi. Ba’zi sharoitlarda aralash O-koloniyalar xosil kiladi. Konli muxitda gemoliz zonasi xosil kiladi.Antibiotiklar, faglar, rentgen nurlari ta’sirida u anaerob xususiyatini yukotib, aerob sharoitda usadigan bo’lib koladi.Shunday variantlarida aerob mikroblarda daxlli katalaza, pyeroksidaza fyermentlari aniklangan. Aerob variantlari laboratoriya xayvonlari uchun zararsiz va nopatogen.Fermentativ xususiyatlari. Kupgina uglevodlarni kislota va gaz xosil kilib parchalaydi.Jelatin, ivigan kon zardobi va tovuk tuxumi okini suyultiradi. Nitratlarni nitritlarga kaytaradi.Indol xosil kilmaydi.Toksin xosil qilishi. Murakkab toksin kompleks ishlab chikaradi. Bu toksinlar grekcha alfa, gamma, betta xarflar bilan belgilanadi. Alfa toksin asosiy toksin kompleksi xisoblanadi.Ular bundan tashkari ertyerotoksin xosil kiladi. Klostridium pyerfringens juda tez muskul to’qimalarni tulik parchalanishini (nekrotizasiya) chakiradi. Bu jaraen muskullarga lesitinaza,kollagenaza va gialuronidazalarni kombinasiyalashgan ta’siri natijasida ruy beradi.Antigen strukturasi. Klostridium pyerfringensda 6 ta syerovar mavjud: A,V,S,D,E,F. Bu syerovarlar uzlarining toksinlarining antigenlik va bioximiyaviy xususiyatlari bilan bir-biridan fark kiladi. A syerovari - parentyeral yul bilan kirganda anaerob infeksiya kuzgatuvchisi xisoblanadi. V-syerovari kuzilarda ichburugni chakiradi. S-syerovari xayvonlarda gemorragik entyerotoksemiyani chakiradi. D-syerovari odamda va xayvonlarda infeksion entyerotoksemiyani chakiradi. E-syerovari odamlarda nekrotik enTerit, xayvonlarda entyerotoksemiyani chakiradi. F-syerovarlarining patogen xususiyati oxirigacha o’rganilmagan.Chidamliligi. Vegetativ formalari uncha chidamli emas. A-syerovariga kiruvchi mikroblar juda chidamli xisoblanadi.Patogenezi. Uy xayvonlari uchun patogen xisoblanib, ulardaturli xil kasalliklar chakiradi. Ekspyerimental xayvonlardan dengiz chuchkalari, kuenlar. kaptarlar, sichkonlar sezgir xisoblanadi. Kuzgatuvchi kiritilgan joyda shish, to’qima erib ketishi,gaz tuplanishi, konda klostridiyalar topilishi ruy beradi.Clostridium noviu.Bu mikroorganizmni birinchi bo’lib F.Novi1894 yili topdi. Ammo uning anaerob infeksiyasidagi etiologikroli 1915 yili isbotlandi. Klostridium novi turi uch biovardan iborat: A, V,S. Odam patologiyasida fakat A va V biovarlariaxamiyatga ega. S biovari esa xayvonlarda osteomielitni chakiradi.Barcha biovarlari tugri eki sal egilgan shaklda buladi.Uzunligi 10-22 mkm, eni 0,8-2,5 mkm. Ular xarakatchan, pyeritrix, Grammusbat. Sporasi oval shaklda, subtyerminal joylashgan. Ular kat’iy anaerob.Antigenlari. BakTerial xujayralarida O- va H antigenlarimavjud. O antigenlari barcha biovarlari uchun umumiy. O va N antigeniga karab bir necha syerogruppalari aniklangan.Odam patologiyasida fakat A va V biovarlari axmiyatga ega.Bunga sabab ularning toksinlar xamda fyermentlar xosil qilishi

sabab. A va V biovarlari 4 xil toksin xosil kiladi.Clostridium septicum. Bu mikroorganizmlarni Lui Pastyer va J.Jubyer 1877 yili topdilar va identifikasiyaladilar.Bu Bakteriyalar polimorf taekcha shaklida bo’lib, ularning uzunligi 3,1-14,1 mkm va eni 1,1-1,6 mkm. Xarakatchan, pyeritrixjoylashgan xivchinlari bor. Oval shaklidagi sporalar xosil kiladi. Sporalari subtyerminal joylashgan. Ular kat’iy anaerob. Uglevod kushilgan peptonli muxitlarda yaxshi usadi. Kuyuk oziq muxitlarda yaltirok, yarim tinik, chetlari tekis bo’lmagan koloniyalar xosil kiladi. Konli agarda gemoliz zonasi kurinadi. Ularda saxarolitik va proteolitik xususiyatlari mavjud.Antigenlari. Ularda O va N antigenlari mavjud va kam o’rganilgan. N antigeniga karab 6 ta Serologik varianti aniklangan.Toksin xosil qilishi va patogenligi. Ular glyukoza kuyilganpeptonli bulonda rN 7,6-7,8 bo’lgan da ustirilsa toksin xosil kiladi. Ular mikroorganizmlarining letal nekrotik va gemolitik faktorlari bulmish alfa toksin xosil kiladi. Toksinlardan tashkari ular dezoksiribonukleaza (betta toksin), gialuronidaza (gamma toksin), fibrinolizin va kollagenaza xosil kiladi. Barcha fyermentlarni kasallik paydo bulishida va destruktiv jaraenlarning ruy berishida axamiyati katta.Clostridiiium hustoliticum. Ular 1916 yili N.Vaydenbyerg va E.Segan tomonidan birinchi bo’lib ajratilgan.Morfologiyasi, fiziologiyasi. Uncha katta bo’lmagan taekcha,uzunligi 1,6-3,2 mkm, eni 0,6-1,0 mkm. Xarakatchan, pyeritrix.Subtyerminal joylashgan sporalari bor. Ular fakultativ anaerob,ammo anaerob sharoitda emon usadi.Suyuk oziq muxitlarda kupaytirilganda proteolitik fyermentlar xosil kiladi. Asosiy toksin bo’lib letal xamda nekrotikta’sirga ega bo’lgan alfa toksin xisoblanadi. U kizdirishga chidamli. Uning ta’sir kuchi toksinning sitopatogen effektiga boglik. U tanlab ta’sir etish obiliyatiga ega.Masalan, korin osti bezi betta orolchalari xujayralarini tanlab lizis kiladi. Ular xosil kiladigan ikkinchi toksin, gemolizindir eki gistolitikolizin. Ular chakiradigan kasalliklar kamdan-kam uchraydi.

Clostridium sordelli.Bu mikroorganizmni birinchi bo’lib A.Sordelli 1922-1923 yillar topgan va o’rgangan. Morfologiyasi va fiziologiyasi. Grammusbat, uzunligi 3,1-4,5 mkm, eni 1,1-1,6 mkm, xarakatchan, pyeritrix uzun taekchalar. Ular aneroblardir.Subtyerminal joylashgan oval shaklidagi sporalar xosil kiladi. Bu turga daxlli barcha o’rganilgan klostridiyalar bitta Serologikguruxga kiradi.Virulent shtammlari toksinlar va proteolitik fyermentlarxosil kiladi. Toksinlari yukori aktivlikka ega bo’lgan letalta’sir etuvchi zaxarli moddadir.Chidamliligi. Sporalari atrof muxit faktorlariga chidamli,tuprokda uzok muddat saklanadi.Tashxisot. Mikroskopik. mikrobiologik, biologik usullardan qo’llaniladi.Davolash. Antibiotiklar (streptomisin, penisillin, gramisidin, sulfanilamid preparatlari), faglar, antistafilokokkli plazma, antistafilokokkli gammaglobulin qo’llaniladi. Kushimcha davolash sifatida oksigenotyerapiya qo’llaniladi, kon kuyish, moddalar almashunivini normallovchi biologik aktiv preparatlar ishlatiladi.Profilaktikasi. Spesifik profilaktika uchun gazli gangrena barcha kuzgatuvchilari anatoksinini saklovchi adsorblangan pol natoksin qo’llaniladi. Jaroxatlanganda syeroprofilaktika uchun gangrenaga karshi zardob qo’llaniladi. gangrenaga karshi zardob qo’llaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya» I.Muxammedov, E.Eshboey, N. Zokirov, M. Zokirov.

2. Medisinskaya mikrobiologiya . Pod. Red. V.I.Pokrovskogo, O.K.Pozdeyeva, 1999.

3. Timakov V.V., Lyevashov V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya, M.,1yo983.

4. Pyatkin K.D., Krivoshein Yu.S., Mikrobiologiya M.,1980.

5. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po mikrobiologii. Pod red. prof. Borisova L.B., M.,1984.

6. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya. Pod.red. prof. Borisova L.B. i prof. Smirnovoy A.M. M.,1994.

7.Kratkiy opredelitel bakTeriy Byerdji. Po redaksiey Dj.Xoulta. M., 1990g.

8.Muhamedov I., Eshboyev E., Zokirov N., Zokirov M., “ Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya” Toshkeht-2006.

9. www.tma.uz.

10.www.mikrobiologiya. uz.

11.Kamalov M.B. , Xamidova S.X Yiringli yalliglanish prosesslari va jaroxat infeksiyalari kuzgatuvchilarning morfologiyasi, biologik xususiyatlari va ular chakiradigan kasalliklarning laboratoriya diagnostikasi usullari buyicha amaliy Mashg’ulotlarni utkazish uchun metodik kullanma