Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi

7.1 Ta’lim berish texnologiyasining modeli Immunitet va uning turlari. Organizmning maxsus bo’lmagan ximoyalanish faktorlari.Antigen va antitelolar.

Ish bosqichlari va vaqti.	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1.Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash.
1.Mavzuga kirish	2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash	Tinglaydilar
(5 daqiqa)	3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini ishlab chiqish	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
2 – asosiy bosqich	1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi	Tinglaydilar

Oxirgi yillarda immunologiya fani aloxida fan sifatida juda rivojlanib bormokda. Tibbiyot oliy ukuv yurtlarida (Moskva, Minsk, Novosibirsk va x.) immunologiya kafedrasi mavjuddir. Aloxida fan sifatida o‘kitilmokda. Immunitet suzi lotincha bo’lib, immunities - biror narsadan xalos bulmoklikni anglatadi. Immunologiya fanining rivojlanishi asosan yukumli kasalliklarni o’rganish, ularga diagnoz kuyish asosida rivojlanib kelgan. Shuning uchun xam insoniyat tarixida birinchi bo’lib chin chechak kasalligiga karishi emlashni 1796 yilda Eduard Jennyer taklif etdi. U birinchi bo’lib, sibir chechagi bilan emlanganda organizm xakikiy chik chechak kuzgatuvchisiga byeriluvchan bulmasligini isbotladi. Bu kashfiyotdan sung, 100 yildan keyin buyuk fransuz olimi Lu Pastyer immunologiya fanini fan kurinishiga kutardi va organizmni kasalliklarga byerilmaslik xususiyatini o’rganib, uni ilmiy talkin kilib byerdi va yukumli kasalliklarga vaksina tayyorlab ularga karshi kulladi. (1822-95 i. tovuk xomrasi, kuydirgi, kutirish). Lu Pastyer uz ilmiy ishlari bilan «Immunologiya» faniga asos soldi. Keyinchalik rus olimi I.I.Mechnikov immunitetni xujayra teoriyasini yaratdi. Bu teoriya I.I.Mechnikov tomonidan kashf kilingan fagositoz xujayralarni asosiy xususiyatiga asoslangan bo’lib, I.I.Mechnikov fikricha organizmga tushgan patogen agentlar fagositoz xujayralar tomonidan topilib, organizmdan ekiminasiya kilinadi deb •- tushuntirdi. (1890-1998). Shu yillarda nemis olimi Paul Erlix o‘zining immunitetni gumoral toyeriyasini yaratdi. P.Erlix uz shogirtlari tomonidan difTeriya anatoksini bilan kuyonlar emlanganda, ularni koniga shu anatoksinni va ekzotoksinni neytralovchi antitellalar xosil bo’lishini aniklashdi va bu antitellalarni (AT) in vitro usulida aniklash mumkinligini isbotlashdi. Mana shu tadkikotlar asosiyda P.Erlix uzining gumaral teoriyasini yaratdi. Shu yillarda bu teoriyalar tarafdorlari urtasida aevsiz ilmiy tortishuvlar ruy byerdi. Lekin gumaral teoriya, immunitetni xujayra teoriyasiga nisbatan ancha engil kabulkilindi, chunki patogen agentlarga karshi xosil bo’lgan , AT in vitro anik aniklandi. Ularni tetri kursatildi va shu asosda yukumli kasalliklarga syero logik diagnoz kuyishlar ishlab chikildi. Xujayra teoriyasi esa yaxshi rivojlanmadi, chunki fagosit xujayralari, mikrorganizmlardan tashkari maxsus bo’lmagan zarralarni xam xazim qilishi (kumir Ko’kuni, buyoklar va x.), immunitetni xujayra teoriyasini maxsusligiga soya soldi. Bu esa bu teoriyani rivojlanishini tuxtab kolishiga olib keldi. Lekin shunga karamasdan xar ikkala olim Xam I.I.Mechnikov va Paul Erlixlar uzlarini immunitetni xujayra gumoral teoriyalari uchun Nobel mukofotlari lauriyatlari bulishdi.Asrimizning boshlarida yukorida keltirilgan teoriyalar asosida immunitet suzi biror narsadan xalos bulishi tushintirildi. Shu asosida immunitetning asosiy tarifi kuyidagicha tushuntirildi: Immunitet - deb organizmning yukumli kasalliklarga karshi kurashish xususiyati tushinildi. XX asrning yarmigacha gumaral teoriya rivojlanib keldi.1945 yillarga kelib immunologiya faniga yangi fikrlar kirib keldi. Birinchi bo’lib ingliz olimi P.Medovar uzi o’tkazgan tajribalar asosida immunologiya faniga «tolyerantlik va autoimmunitet» tushunchasini olib keldi. Normal xolatda immun sistema uzining organizmdagi antigenlarga (AG) karshi javob byermas ekan, mana shu javob byermaslik xolati organizmni tolyerantlik xolati deb tushiniladi. Lekin organizmda tabiiy autoantigenlar mavjuddir. (kuzx gavxari, spyerma, bosh miya xujayralari, kalkonsimon bez). Bu organlarga organizmda tolyerantlik xolati bulmaydi. Lekin bu organlar immunitet sistemasidan baryer tusik xolatda organizmda saklanadi. Kolgan organizm va to’qimalarga nisbatan immun sistema tolyerantlik xolatda buladi. Bu tolyerantlik xolatini buzilishi organizmda autoimmun kasallikdlarini keltirib chikaradi. 50 yillardan keyin boshqa fanlar katori organlarni kuchirib utkazish xirurgiya fanini eng rivojlanayotgan va muammoli soxalridan biri buldi. Chunki xirurugiya texngologiyasi yulga kuyilishi bilan birga organlarni kuchirib utkazishda boshqa muammo to’qima va organlarni bir organizmda bir-birini sigishtira olmasligi (tkonyevaya nesovresstimosti) muammosi rivojlantirishga asosiy tusik buldi. Organizmga kuchirib o’tkazilgan organ va to’qimalar ma’lum qisqa vaqtda immun sistema tomonidanorganizmdan chikarilib yuboriladi. Shu davrda immunologiya fanining asosiy muammosi to’qimalar va organlarni sigishtira olmasligi buldi, Bu davrga kelib ekspyerimental immunologiya fanida toza liniyali xayvonlar kullanila boshlandi va bu laboratoriya xayvonlari bilan turli kurinishdagi kuchirib utkazish tajribalari utkazila boshlandi. Bu davrning eng kuzga kuringan olimlaridan biri, avstraliyalik olim F.Byernetdir. o’tkazilgan tajribalr shuni kursatdiki, kuchirilib o’tkazilgan organ, agar bitta genda xam resitent xujayrasidan fark kilsa, organizm uni kabul kilmas ekan. Uz-uzidan savol tugiladi, organimzga uxa bunday maxsuslik ffera kyerak? Bu savolga F.Byernet okilona javob topdi. Kupgina sut emizuvchilarda 10-10 ta genotipik uxshash samotik xujayralarmavjuddir. Tabiiy sharoitda bu xujayralar doimo yangilanib tzfadi. Bu xujayralarning ichida ma’lum kismi mutasiyaga uchrashi mumkin. Mutasiya daradasi 106 teng, ya’ni genitik uz karindoshlariga uxshamaydi. Agar mutasiya darajasini salsatik xujayralarga bulsak, xar bir xujayralarni yangilanishda 10 mln. begona xujayra xosil bular ekan. Agar bir xujayrali organizmlarda bu mutasiya ruy byersa, organizm yashab keta boradi. Lekin kup xujayrali organizmlarda xosil bo’lgan mutagen xujayralar uni ulimga olib borar ekan. Endi yukoridagi berilgan savolga javob topildi, ya’ni immunitetni asosiy vazifasi organizmni ichkiy birligini yoki boshqacha kilib aytganda, somatik xujayralarni doimiyligi, organizmni gomeostazini saklab turar ekan.Yukoridagi kashfiyotlar asosida F.Byernet immunitetni yangi teoriyasini yaratdi. «Immunitetni seliksion klonal-teoriyasi». Bu teoriyaga asosan organizmdagi begona mutant xujayralar yoki organizmga tushgan begona antigenlarni immun sistema xujayralari seleksiya kilar ekan. Seleksiyani limfositlar amalga oshiradi, seleksiya kilib aniklab olgan limfositlar klonlarga uchraydi. Oxir okibatda, bir xil kurinishdagi klon plazmasit xujayralari yoki effektor xujayralari xosil buladi. Bu xujayralar organizmda yukoridagi agentlarga karshi .maxsus immunitetni xosil kiladi. Shunday kilib organizmda xosil bo’lgan begona agentlarga yoki Tashqi muxitdan tushgan agentlarga karshi maxsus immunitet antitella (AT) kurinishida (gumaral) yoki effektor xujayralari kurinishida (xujayra tipidagi) xosil bular ekan.Oxirgi yillarda immunitetning ta’rifi xam eski ta’rifidan fark kildi. Akademik R.V.Petrov ta’rifiga kura «Immunitet - genetik begonalik belgisini tashib yuruvchi yod xujayra , va zarralarga karshi organizmningxususiyati tushunil adi

Organizmning ximoyalanish faktorlari.

1. Organizmning maxsus bo’lmagan ximoyalanipsh.

2. Organizmnig maxsus ximoyalanishi (immunitet)

Organizmning maxsus bo’lmagan ximoyalanishi

Organizmnig maxsus bo’lmagan ximoyalanishiga tugma yoki konstitusional faktorlar (evolyusiey, eng kadimiy) juda kup kirrali, ularni ta’sir mexanizmlari turli kurinishda, lekin ularni bitta xususiyat maxsus bo’lmagan ta’siri mexanizmi birlashtiradi. Organizmga kirmokchi bo’lgan patogen agent yuliga ikkita, mexanik va ximiyaviy faktor karshilik kiladi.

Mexanik karshilikka (anatomik) Teri va shillik kavatlarni busiklik (baryer) xususiyati kiradi. bu kjumli kasalliklar yulidagi birinchi tusik xisoblanadi. Bu tusiklar schekretlari mikrorganizmlarni o’sishini tuxtatib kuyishi yoki uldirishi mumkin. Agar patogen mikrorganizmlar birinchi baryerdan utsalar, ikkinchi maxsus bo’lmagan tusikga gumaral xujayra fektorlariga duch keladi.

Yalliglanish reaksiyasi deb organizmning ximoya-adaptiv reaksiyalar ^egindisi bo’lib, organizm to’qimalarini jaroxatlanishi okibatida kelib chikadi. Bu rekasiya okibatida organizm tulik uzini jaroxatini tiklashi yoki defektli bo’lib kolishi mumkin. Yalliglanish utkir surunkali bulishi mumkin. Utkir yalliglanishda kizarish, shish, ogrik, tempyeraturani kutarilishi kuzatiladi. Yalliglanish rekasiyasida kuplab mediapyerlar ishlab chikariladi,

1. Gistamin - asosiy mediapyer bo’lib, kon tomirlarini kengaytirib yuboradi, ularni utkazuvchanligini oshiradi. Neyropeptidlar ajratib chikadi. Gistamin semiz xujayralar tomonidan chikarilishi okibatida IgE kurinishidagi rekasiyalarni va anafelatoksinlarni aktivlashtiradi (komplement tarkibidagi Sza va S5a). Bu modsalar yalliglanishi uchogiga mononuklyar fogositlarni jalb kiladi. Bundan tashkari yalliglanish jarayonida tomirlarni utkazuvchanligi oshishi natijasida boshqa mediapyerlar kininlar, leykopyerin, proetogiondinlar, utkir faza oksillari, sitokinlar ishlab chikaradi.

2. Komplement sistemasi - kon zardobi tarkibidagi oksillar kompleksidan iborat bo’lib, reseptorlari va komplementlari bilan ba’zi xujayralar yuzasida uchraydi. Komplement sistemasi eng kamida 26 ta oksillar komponentidan iborat bo’lib, yalliglanish jarayonida katnashadi. Makrofaglar va ishtirokida, komplement konning ivish jarayonida katnashadi. Komtiment Bakteriyalar viruslar ta’sirida korkas kurinishida aktivlashadi va xujayralarni membranasini eritib yuoruvchi faktorlarga aylanadi. Klassik usulda komplement aktivlashuviga albatta natigen va antitella (AG AT) katnashadi. Bu aktivlashuv organizmning maxsus ximoyalanishiga kiradi. organizmga tushgan patogen agentga karshi xosil bo’lgan antitella, antigen bilan brikadi va klassik usulda Komplementni birinchi fraksiyasi aktivlashadi. Komplementni fraksiyalarini lotin xarfi «S» bilan belgilanadi, fraksiyalarini arab rakamlari bilan belgilanadi. (S,S2S9)komponentlarini aktivlashgan fraksiyalarini kichik lotin xarflari bilan belgilanadi. (S1D,Szv va x.). Aktivlashgan komponentesni ustiga chizib kuyiladi (S[d ), inaktivasiyaga uchragan komponenti - I xarfi bilan belgilanadi (1Szv).Komplementni klassik aktivlashuvida maxsus brikib xosil bo’lgan antigen antitella kompleksi komplimentni kaskad kurinishida aktivlashtiradi.Komppementni altyernativ aktivlashuvi.Komplementni bu aktivlashuvi, klassik usulga nisbatan aytiladi, lekinbu usul klassik usulga nisbatan sut emizuvchilarda ancha ilgari shakllangan vaOrganizmning eng kadimiy ximoyalanish usullariga kiradi. organizmgakupchilik xollarda gr (-) Bakteriyalar tushadi. Bu Bakteriyalarga tezrok bo’lgan yul komplementni altyernativ aktivlashuvi sabab buladi.Komplementning asosiy funksiyasi ximoyadir. Bakteriya xujayralarini xujayra devorini butunligiga zavol etkazadi. Fagositar sistemasiniaktivligini oshiradi. Komplement aktivlashganda klassik usulda, altyernativ usul xam komplementning fraksiyalaridan SzaSzV anafelaksin xususiyatiga ega bo’lib, bazafil va semiz xujayralarni degrapulasiyasini keltirib chikaradi. bu esa xujayralardan yalliglanish mediatrlarini kuplab ishlab chikarishga olib keladi va patogen mikrorganizmlarni organizmdan ilimenasiya kilinishni tezlashtiradi. Maxsus bo’lmagan ximoyalanishda xujayra faktorlari.

Organizmning maxsus bo’lmagan rezistentligiga - fagositlar kiradi. fagositlar - begona patogen organizmlar uzlariga biriktirib, yutib va xazim qilish xususiyatiga ega bo’lgan xujayralar xisoblanadi.Fagosit xujayralarini Organizmning ximoyalanishida katnashishini birinchi bo’lib 1883 yilda I.I.Mechnikov kashf kilgan.Fagosit xujayralariga mislopoetik kator xujayralari (neypyerofillar, eozinfillar, bazofillar) va makrofagal - manositar xujayra sistemasi (monositlar, to’qima makrofaglarlari) kiradi.Birinchi gurux fagositlar polimorf yadroli, sitoplazmasida granullasi bor, boshqacha kilib aytganda polimorf yadroli leykositlar yoki granullasitlar. Mononuklyar fagositlar organizmni ximoyalanishida turli kurinishlarda katnashadi.To’qima makrofaglari - monositlardan shakllanib xosil buladi. Endoteliyaga adgeziya bulishi kon tomiridan chikishi kuzatiladi. Patogen Bakteriyalarga xemotoksisi, yutishi, xazim qilishi, degranulasiyaga uchratishi mumkin. Bundan tashkari S>2 ta’lukli va S>2 ta’lukli bo’lmagan bakTeriosit faktor, komplementni komponentini va pla minogen aktivatorlari, mediatorlar sintez kiladi.Fagosit qilish stadiyalari. Fagosit xujayralari tomonidan kattik ob’ektlarni fagosit kilinishi 4 ta fazani uz ichiga oladi. Bularga: fagasit xujayrasini aktivlashuvi, xemotaksis, adgeziya yutilishi va xazim bulishi.Xar ikkala tip xujayralarni aktivlashuv mexanizmi bir xildir. Fagozitlarni aktivlashuvi Bakteriyalarni maxsuloti, ularni komponentlari bulishi mumkin. (LPS, peptidlar, kamplement komponenti (Sz va Cs) sitokinlar va AT).

IMMUNITET. IMMUNITET TURLARI.ORGANIZMNING NOSPESIFIK HIMOYa FAKTORLARI.

Immunologiya fani immunitet haqidagi fan bo’lib, yot narsalarga, ya’ni antigenlarga organizm reaksiyasining genetik, molekulyar va xujayra mexanizmini o‘rganadit Bunday antigenlarga xujayraning genetik alookasiga begona bo’lgan mikroorganizmlar, ularning hayot faoliyati maxsulotlari, ya’ni oksillar, polisaxaridlar,nukleoproteidllr va boshqalar bulishi mumkin. Mana shu begona substansiyalarga qarshi reaksiyalar keltirib chiqaradigan organ va xujayralar sistemasiga organizmning immun sistemalari deyiladi.

Immunitet — organizmni tirik tanachalar va moddalardan himoyalash usuli bo’libguzida genetik begonalik belgilarini tutadi.Immunologiyaning rivojlanishi 1881 yilda L.Pastyernrshg tovuk; vabosida olib borgan tajribasidan boshlandi. Pastyer tovuk vabosining eski kulturasini tovukka yuktirganda ulmaydigshundan sung yu^ori virulentli yosh, yangi kultura bilan shu tovukka yana yuboradi, lekin tovuk ulmaydi. Bu uning birinchi tajribasi xisoblanadi. Shundan sung Pastyer sibir yarasi va quturish kasalliklari qo‘zgatuvchilariga vaksina tayyerlashni joriy qiladi va immunitet xosil bulishi yuli bilan infeksion kasalliklardan saqlanish yulini ishlab chiqaradi. 20 —asrning 60 — yillaridan boshlab sun’iy antigen xosil qilish kelib chiedi. 1890 yilda E.Byering tekshirishlari shuni kursatdiki, organizmga tushgan mikroorganizmlariga yoki ularning toksinlariga qarshi organizmda himoya moddalari ishlab chiqilar ekan. Bu moddani antitelo deb ataladi. Immunitetning gumoral teoriyasi kelib chizdi. Fagositoz prosessniy Mechnikov aniqlaydi, natijada immunitetning hujayraviy yokifagositoz teoriyasinini vujudga keltirdi. 1900 yilda K.Landshteynyer odam ^oni gruppalarini OGA.V,AV gruppalarni anixuuaydi va immunologiyaning yangi tarmorini — tupima izoantigenlari ^a^ida tushuncha kelib chivdi. Odam elektrositi 14 izoantigen sistemasi ani!$langan. ^on zardobi esa 40 antigen bor. Mana shu antigenlarni o’rganish natijasida antigenlarning avloddan avlodga utishi, ya’ni immunogenetika kelib chivdi. Bulardan tash^ari, immunologiyada antitelaning tuzilishi va biosintezni o’rganish natijasida ularning ^ar xil bo’lishining sababi ochildi. Oxirgi un yillisda shu narsa ma’lum buldiki, immun sistemada ikkita bir — biriga boglik bo’lmagan, lekin birgalikda ishlaydigan z^ujayra populyasiyalari ajratib olindi: Immun javobni keltirib chikara oladigan uning maxsusligini ta’minlovchi antigen detyerminant antitela bilan yoki limfositlarni reseptorlari bilan maxsus birika olishlari mumkin. Monoklonal antitela uzi uchun maxsus bo’lgan antigen depyerminantga birika oladi. Xar bir MA bitta antigen depyerminantga birika oladi, poliklonal antitella M: bir nechta Ag detyerminantlar bilan birika oladi. Antigenni kup kirrali xususiyatilari. Antigenlar immunogenlik xususiyatlariga karab tula kimmatli, ya’ni immun reaksiyasini keltirib chikara oladi, tula kimmatli emas antigenlarga bulinadi. Tula kimmatsiz Ag uz lari immun reaksiyani keltirib chikara olmaydi, ularni gaptenlar deb ataladi. Gaptenlar antigen xususiyatga ega lekin, immunogenlik xususiyati yuk. Gaptenlar tashib yuruvchi (mlipyer) moddalar bilan birikkanda tula kimmatli bulishlari mumkin. Immunogenlik xususiyati tiklanadi. Gaptenlar bulishi mumkin, oddiy gaptenlar (disxaridlar, organik birikmalar komplekslar -gfesinitasiyalanuvchi) - polipeptidlar, polisaxaridlar, nuklein kislotalari. Antigenlarni tabiati - Ag bulishi mumkin. Oksil, polisaxarid, nuklein kislotali yoki oksillar va oksil bilan yoglar birikmasi (mepoprotein) yoki oksid bilan yoglar birikmasi (glikoprotein) yoglar uglevodlar birikmasi menopolisaxaridlar bulishi mumkin. Bundan tashkari Bakteriyalar toksinlari, virus fyermentlari (neyrominidaza, gemagglyutinin) kon zardob oksillari va b.x. xam antigen bulishi mumkin.Ekzogenantigenlar - antigenni endositoz yuli bilan xazim kilib (fagositlar) ularni Ag - depyerminant kismini uzini membranasiga II -sinor MNS molekulalari bilan chikarib kuyadi. Bu antigenlarni T-effektor oldi V-limfositlar aniklab olishi mumkin, ya’ni bu tipdagi Ag organizmga tashkaridan tushadi.

Endogen antigenlar - uz organizmi xujayralarini maxsuloti, kupchilik xollarda virus oksillari xujayralar tomonidan sintez kilinadi, anamal oksillar, opuxol xujayralari ularni Ag- depyerminantlari SD8 T-limfositlar tomonidan tavsiya kilinadi, MNS T sinfmolekulalari bilan birgalikda.Autoantigenlar - ba’zi bir Ag ma’lum bir sharoitda organizmda Ag xususiyatini namoyon qilishi mumkin, kachodki bu xujayralar uzlariga immun sistemani toshrantligi yukolgan bulsa (kuyganda, yukumli kasallikdan sung, nurlanish va x.). bundan tashkari organizmda tabiiy autoantigenlar xam mavjuddir. Bularga kiradi kuz gavxari, kalkonsimon bez, bosh miya xujayralari, spyerma va x.ANTIGENLAR. Ag lar shunday moddalarki,ular genetik begonalik belgilarini tashib yuradigan xujayra bo’libgorganizmga yuborilganda yoki tushganda maxsus immun sistemaning faoliyatini xakllantiradi.Oksillar antigenlik vazifasini bajaradi lekinfakat oksillar emas,balkimurakkab polisaxaridlar va ba’zi bir sun’iy yukori polimyerli kushilmalar xam antigenlik vazifasini bajaradi.Antigenlik xususiyatga ega bulishda moddalarning molekulyar massasi axamiyatga ega.Katta molekulyar massali oksillar , xar xil aminokislotalardan iborat bo’lgan polipeptidlar, nuklein kislotalar, lipidlar, polisaxaridlar 600000 massaga ega bulsa,Ag buladi.Agar antigenlik xususiyatga ega moddalar molekulalari kichkina ulchamga ega bulsa.bular maxsus antitelogenez stimulyatorlari bilan kushilgandagina immunreaksiyalarni chakiradi.Antigenlik xususiyatni keltirib chikarishda minimal molekulyar massa 10000 dan kam bulmasligi kyerak. Masalan, tuxum albumini —40000, zardobli albumin — 70000 mol. massaga ega.Molekulyar massasi kam bo’lgan oksillar antigenlik vazifasini bajara olmaydi. Lekin ba’zi bir moddalar kichik molekulyar massaga ega, lekin antigenlik vazifasini bajaradi. M:oshkozon osti bezi gormoni insulin, mol.massasi 3800 antigenlik vazifa bajaradi.Kon urnida ishlatiladigan dekstran, mol.massasi 100000, lekin antigenlik vazifani bajarmaydi. Fyermentlar, gormonlar, gemoglobin yukori antigenlik xususiyatiga ega emas. Agar ularning tuzilishining bir kismini uzgartirsak, tula antigenlik xususiyatiga ega buladi. Oksillar denaturasiyaga uchrasa xam antigenlik vazifasini bajara olmaydi.Polipeptidlar uzlarida qaysi aminokislotani tutishiga karab, antigenlikni bajarishi mumkin. Masalan,

L — aminokislotadan Tashqil topgan polipeptid antigenlik xususiyatiga ega.

D — aminokislotadan iborat polipeptid antigenlik xususiyatiga ega emas.

Antigenlikni ad’yuvantlar kushib oshirish mumkin. Tula kimmatli antigenlar immunogenlik xususiyatiga ega, ya’ni antitela keltirib chikarish kobiliyatiga ega, natijada xosil bo’lgan antitela bilan maxsus uzaro ta’sir 1$ilib, immunologik reaksiya kelib chikishiga sababchi buladi (neytralizasiya, agglyutinasiya,lizis,komplementni boglash.). Gaptenlar esa maxsuslik,begonalik xususiyatni uzlarida saklaydi, lekin immunologik reaksiyalar keltirib chikara olmaydilar. Oksillar, polisaxaridlar va boshqa yukori molekulali moddalar bilan birikkandan sung tula kimmatli antigen vazifasini bajarishadi. Erigan oksil tabiatli toksinlar, fyermentlar tulik agntigen xususiyatga ega. Protektiv AG — birinchi marotaba sibir yarasi ekssudatida topilgan, bular kuchli antigenlik xususiyatiga ega va immunitet keltirib chikaradi. Boshqa ba’zi bir mikroorganizmlar xam shunday AG xosil kiladi.ANTIGEN MIMIKRIYa-xar xil patogen mikroorganizmlar bir xil AG tutadi.Shuning uchun immun sistema bunday mikroorganizmlarga aktiv bo’lmagan antitela sintezlaydi.

AUTOANTIGENLAR—organizmning maxsus xususiy antigeni normada antigenlik xususiyatiga ega emas, ma’lum Bir sharoitda antitela (autoantitela) chakiradi. Organizmda bunday antigenlarga tabiiy immunoglogik tolyerantlik (sezmaslik)umrning oxirigacha saklanadi.Tabiiy tolyerantlikni autoantigenga yukotish bu organizmda autoimmun kasalliklarni keltirib chikaradi. IZOANTIGENLAR—bir turdagi asosiy guruxlar bir-biri bilan antigenlar buyicha farklanadi.Masalan, eritrositlarda, leykositlarda, trombositlarda, odam kon plazmasida bir kancha izoantigenlar aniklangan.AVO. Eritrositlarning antigen tuzilishiga karab odamlar 4 gr ga bulinadi.REZUS.Odam eritrositlarida aloxida izoantigenlar bo’lib,buni rezus antigen (K)deyiladi. Bu antigen tyermolabil liporproteid bo’lib, 6 ta turga ega.Odamda Rh AG eritrositda, sulakda, amniotik suyuklikda, oshkozon shirasida uchraydi-Rh antigen tutishiga karab odamlar 2 gr bulinadi: Rh ,Rh —.Epitoplar oksillar bo’lib, aminokislota koldiklari xisobiga xosil buladi. Antigen tashkarisida bir nechta epitoplar mavjud. Bu epitoplar bir xil yoki bir —biriga yakin maxsuslikka ega bo’lib, antigenning polivalentligini belgilaydi.Bakteriya xujayrasining antigenlar mavjud bo’lib, bularga N, O, K, Vi antigenlar kiradi. N antigen xivchinli antigen bo’lib, Bakteriya xivchini tarkibida buladi. E.Veyl va A.Feliks proteyning xarakatsiz va xarakatchan shtammining antigenlik xususiyatini aniklashgan. Unda xarakatchan shtamm kattik oziq muxitda xamma yuzasini koplagan xolda usib chikadi, ya’ni xuddi sovuk oynaga nafas chikarganday kurinishda buladi. Bunday shtammlarni N shtamm deb atashgan (hauch — nafas). X^arakatsiz shtammdagi proteylar katpsh agarda koloniyalar xosil qilishadi. Bularni O shtammi deb atashgan (ohne hauch — nafassiz). N —antigen flagellin oksilidan iborat.

O —antigen somatik (tana) antigen bo’lib,xujayra

tarkibida joylashgan,Bakteriyaning xujayra devori bilan boglangan, tyermostabil.

K —antigen (kapsulali antigen), Bakteriyaning xujayra devori va kapsulasining lipopolisaxaridi bilan boglangan.Uzila polisaxaridlar tutadi. (O — antigendan farkli ravishda.)

K —AG A, V, L — AG larga bulinadi.

A —AG tyermostabil, K —AG yuza joylashgan buladi. O — antigenni aniklash uchun esa kulturani kaynatib yuborib, K —antigenni parchalash kyerak buladi. K —kapsulali antigenga Vi —antigen xam kiradi. Bu antigen korin tifi va boshqa Bakteriyalarda topilgan, yukori virulentlikka ega bo’lgan Bakteriyalarda uchraydi.

Ashgshtela.

I^OH zardobidagi oksillar elektrik maydonda xara — katchanligi buyicha albuminga va 3 ta globulin fraksiya — v lariga bulinadi:

L ,V ,Y globulinlar.

U globulin elektrik maydonda eng kam xarakatlanar ekan.1939 yilda A.Tizelius ,E.Kebot antitelani U — globulinga identifikasiya qilishadi. Antitela uzida U — globulin tutadi va maxsus antigen bilan birikish xusu — siyatiga ega.Bunday globulinlarni immunoglobulinlar deb yuritiladi.Shunday kilib, antitela tarkibi oksildan Tashqil topgan immunoglobulinlar dir, bular organizmga antigen tushgandan sung ishlab chikiladi.Antitela ma’lum antigen bilan maxsus uzaro ta’sir kiladi va uzining ke — lib chikishiga sababchi bo’lgan antigenga karshi yunalti — rilgan maxsus immunitetning asosiy faktori xisoblana — di.Immunoglobulinlarning 5 sinfi ma’lum bo’lib, kon zardobi Quruq massasining 2.5 %,ya’ni oksilning 1 /3 kismini Tashqil kiladi:

IgM JgG DdA DdE ,IgD.Antitelani limfoid organlarning xujayralari ishlab chikaradi va konda aylanib yuradi.Lekin sekretyer immunoglobulinlarning A —sinfi shillik kavat oraligiga ,nafas yullariga chikadi.Immunoglobulinlarning molekulyar ogirligi 150000 — 900000 gacha buladi.Zardob immunoglobulinlarining asosiy massasining 70-80% IgG ,10-15% Ig A ,5-10% IgM, 0,2 %IgE va IgD Tashqil kiladi.Yangi tutilgan chakalok konida fakat IgG uchray — di.Bular onadan yuldosh orkali utadi.^amma immmunoglo — bulinlarning kursatilgan konsentrasiyalari 14—16 yosh — gacha shakllanadi.Ba’zi bir patologik uzgarishlarda kondagi iimunoglobulinlarning konsentravsiyasi xam uz — garadi.Immunoglobulinlar uzlarida 18 aminokislota tu — tadi va shu aminokislotalarning tarkibi bilan , antigen xususiyatiga karab farklanadi.Immunoglobulinlar 2 juft polipeptid zanjiriga bulinadi. N — zanjir, (heavy) — molekulyar ogirligi 50000, L —zanjir (light,engil)Mol.ogirligi 20000 —25000.Bu zanjirlar bir biri bilan disulfid bog bilan boglangan.Engil zanjir 2 xil tipda buladi:kappa,lyambda.Bular aminokislota tarkibi bilan va antigen xusu — siyati bilan fark kiladi. Ogir zanjirning 5 xil tipi ta —fovut kilinadi:myu — IgM,gamma — 1dSgalfa — IgA, delta — IgD, epsilon —IgE. Ogir zanjirlar bir birlari bilan 1 ta disulfidborlar bilan boglangan. Agarda immunoglobulinnni pro — teorlitik fenrment papain bilan gidrolizlanganda orir va engil polipeptid zanjirlari 2 ta fragmentga bulinib kyetadi:

1) Fab —antigen biriktiruvchi fragment

2) Fc — kristallanuvchi fragment

Fab — fragmentida aminokislotalar ketma — ketligi doimiy bulmaydi va bush uchlari NH2 yoki N bilan tutaydi. Bu kismni variabel —V kiem deyiladi va antitelaning aktiv markazi xisoblanadi. 1^arama — karshi tomondagi ^ar bir zanjir uchlarida Fc fragmenti joylashgan bo’lib, SOON yoki S fragmenti tarkibiga kiradi.

Fc fragmenti L —engil zanjirning kismini N — orir zanjirning % kismini Tashqil kiladi va bir xil aminokislotalar ketma — ketligiga ega. Bu kismni konstant — S bulim deyiladi, bu kiem antitelaning maxsus aktiv markazi xosil bulishida katnashmaydi.

Immunoglobulin IgM Molekulyar orirligi 900000. Pentomyer —5 molekula polipeptid zanjirdan iborat. 5^ar bir molekula ogir va engil juft zanjirlar tutadi. Demak, 10 ta aktiv markaz — dan iborat 10 valentli deb yuritiladi. 1dMning mikdoriga karab kon zardobining bakTerisid aktivligi belgilanadi. EntyeroBakteriyalarga karshi immunitetni IgM ta’min — laydi. Chakaloklarga yuldosh orkali utmaydi, shuning uchun yangi tutilgan chakaloklar ichak infeksiyalariga byeriluvchan buladi.1gS Molekulyar ogirligi 150000 manomyer organizmdagi korpuskulyar va erigan xoldagi antigen bilan birikish xususiyatiga ega. Immunoglobulinlarning 70%ni Tashqil kiladi. Toksinga, viruslarga karshi antitelani mana shu xosil kiladi. Tempyeraturaga chidamli,- tarkibida disul¬fid borlari kup bo’lib, bu esa mustaxkam bo’lishini ta’minlaydi. IgG virusni neytrallash, toksinni neytral — lash, komplimentni borlash, agglyutinasiya va presipitasiya reaksiyasini chakirish xususiyatiga ega, yuldosh orkali chakaloklarga utadi.1gA

1. Zardobli IgA—monomyer molekula tuzilishiga ega. Zardobda 80%ni Tashqil kiladi.

2. Zardobli IgA—dimyerli, ya’ni molekulasida yana kushimcha bor tutadi.

3. Sekretor IgA —dimyer, zardob immunoglobulin — larining 10 —20%ni Tashqil kiladi. IgA molekulyar orirligi 380000. Sekretor IgA shillik kavat yuzasida, sulakda, ichak shirasida uchraydi. IgA antigenlarni urab olishi, mikroblarning shillik kavatga yopishishini tuxta — tishi, mikroblarning o’sishiga ta’sir qilishi, fyermenta — tiv aktivligini tuxtatishi mumkin.

1gE Terida, limfa tugunlarida sintezlanadi. Dimyer, mo — lekulyar orirligi 100000. Glikoproteindan iborat. Boshqa immunoglobulinlardan fark kilib, tarkibida yukori mikdorda polisaxaridlar tutadi. 1dEning Fc fragmenti allyergen bilan sezuvchi xujayralarning uzaro ta’sirini tuxtatib kuyadi. IgE to’qimaga juda mustaxkam fiksasiya — langan bo’lib, allyergik reaksiyalarda katnashadi.igD Molekulyar orirligi 190000. KOH zardobida 1% uch — raydi. IgD komplementni boglamaydi. Xomiladorlarda IgD kupayadi. Limfa tugunlarida, talona, suyak kumigida sin — tezlanib, konga va limfaga utadi. Shillik kavat sekre — siyasida, shillik osti kavatida kup mikdorda uchraydi. Reseptorlik vazifasini bajaradi. IgDning roli xali yaxshi o’rganilmagan. Antitela xosil bulishida 4 faza tafovut kilinadi:

1 — tinch faza, (lag — faza, induksiya fazasi). Bu fazaga asosan organizmiga antigen tushgandan antitelaning xosil bulgungacha bo’lgan vaqt kiradi (bu faza antigen xususiya — tiga boglik bo’lib, bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi). Bu faza 24 — 96 soatgacha bulishi mumkin. Antigen dozasini kupaytirsak, fazaning davom etishi yana xam uzayadi. Bu fazada organizmda limfoid xujayralarning shakllanishi kyetadi va organizmda antitela ishlab chikariladi.

2 —logarifmik faza(antitela titrining oshishi yuz beradi.)Bunda organizmda antitela xosil bo’lgan dan to maksimal mikdorshga etguncha vaqtni uz ichiga oladi,2

7- kun davom etadi.Bu fazada antitela konga utadi.

3 — sensibilizasiya fazasi (mustaxkam) antitelaning darajasi bir necha kun va bir necha oy uzgarmay turadi.Davom etish vaqti antigenga va antitela sinfiga borlik.

4 —antitela ishlab chiqilishining kamayish fazasi. Bu faza antigenning to’qimada saklanishiga borlik.

Umuman, immun javoblar birlamchi va ikkilamchiga bulinadi. Bu organizmning antigen bilan birlamchi va ikkilamchi kontakti bilan borlikdir.Antitela xosil bulish teoriyalari.

1.Erlix teoriyasi. 1898 yilda Erlix «Yon katorlar» teoriyasini joriy kiladi. Antigenlar xujayraning trofik reseptorlari bilan birikib, ularni urab keladi. Unda yon tomonlarda reseptorlarning ortikcha katorlari kolib, ular konga utib oladi va antigenga maxsus reseptor yunksiyasini saklaydi va bu reseptorlar immun antitelalar xisoblanadi.

2. Matrisa teoriyasi.

Olimlarning fikricha, antigen Y—globulin sinteziga ta’sir kiladi, natijada Y —globulin molekulasi vujudga

keladi. Bu shu antigenga komplementar xisoblanadi. Shunga asoslanib, antigen molekulasi Y —globulin xosil bo’lishida to’g’ri matrisa (shtamp) xisoblanadi.

3.Turri bo’lmagan bilvosita matrisa teoriyasi. Bunda antigen axboroti antitela xosil kiluvchi xujayralarning genetik apparati uziga kabul kilib, antitela keltirib chikaradi.

4.Seleksion teoriya. Maxsus antitela tugrisidagi genetik axborot antitela sintezlovchi xujayra genomida saklanishi kerak, bu esa antigen birligiga boglanmagan xolda buladi. 1955 yilda N. Yerne seleksion teoriyani makullab aytadiki, xar bir antitela sintezlovchi xujayra fakat bir turdagi antitela sintezlaydi. Organizmga tushgan antigen shu antigenga antitela ishlab chikuvchi xu — jayralarning rolifyerasiyasini va shakllanishini kuchaytiradi.

5. Klonlar seleksiyasi teoriyasi. 1959 yilda F.Vyernet bu teoriyani anikladi. Organizmning limfoid to’qimasi kup xujayralar sonini Tashqil kiladi. Limfoid xujayralar populyasiyasi getyerogen bo’lib, kup mikdordagi klondan Tashqil topgan, bu asosan mutasiya natijasida paydo bo’lgan . Antigenlarning kam mikdori limfoid xu — jayraning maxsus klonini ajratib chikaradi va immun javob antitela ishlab chikiladi.

Kup mikdordagi antigenlar esa limfoid xujayralarning ma’lum bir klonlarini bartaraf kilib, bu yerda xususiy antigenga tolyerantlikni keltirib chikaradi. Klon —bir xujayradan chikkan mikroblar yigindisi. Tolyerantlik — sezmaslik.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya» I.Muxammedov, E.Eshboey, N. Zokirov, M. Zokirov.

2. Medisinskaya mikrobiologiya . Pod. Red. V.I.Pokrovskogo, O.K.Pozdeyeva, 1999.

3. Klinicheskaya mikrobiologiya. Neychev S., 1977, Sofiya.

4. Timakov V.V., Lyevashov V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya, M.,1yo983.

5. Pyatkin K.D., Krivoshein Yu.S., Mikrobiologiya M.,1980.

6. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po mikrobiologii. Pod red. prof. Borisova L.B., M.,1984.

7. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya. Pod.red. prof. Borisova L.B. i prof. Smirnovoy A.M. M.,1994.8.Kratkiy opredelitel bakTeriy Byerdji. Po redaksiey Dj.Xoulta. M., 1990g.

MARUZA MAShG‘ULOTLARNING TA’LIM TEXNOLOGIYaSI