Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi
Ta’lim berish texnologiyasining O‘ta xavfli infeksiyalari qo‘g‘atuvchilariga tavsif
Yüklə 23,57 Mb.
|
10.1 Ta’lim berish texnologiyasining O‘ta xavfli infeksiyalari qo‘g‘atuvchilariga tavsif.
TOUN (chuma) kasalligini kuzgovchi baktyeriya morfologik, biologik xususiyatlari jixatidan pastyerilla deb atalgan mikroblar gruppasiga kiradi. Bu guruxda tovuklarning vabo kasalligini kuzgovchi baktyeriya xam bor. Uni avval Pastyer topgani uchun bu gruppadagi xamma mikroblarga pastyerella deyiladi. Pastyerellalar kasalda gemoragiya (ichki organlarga kon kuyilishi) va septesemiya xodisasi chakiradi shuning uchun bu gruppadagi baktyeriyalarni ba’zan gemorragik septisemiya byeruvchi mikroblar xam deyiladi. Toun baktyeriyasi Bact: pestis ni 1894 yilda Fransiya olimi Iyersen va Yaponiyalik olim Kitazato Gonkong shaxrida toun epidemiyasi vaqtida ulgan odamlardan topganlar. MORFOLOGIYaSI. Toun baktyeriyasi kalta, tuxumsimon, uchlari tumtok, uzunligi 1,75 eni 0,5-1,0 mkmga yakin taekcha shaklidagi baktyeriyadir. Suyuk ozukada kupayganda Vact.pestis. zanjir xosil kiladi. Toun baktyeriyasi xarakatsiz, spora xosil kilmaydi, tanasining atrofii noziq kapsula bilan uralgandir. Grammanfiy xisoblanadi. TINKTORIAL XUSUSIYaTLARI Surtmada bu mikrobni buyab tekshirganda uning ikki uchi yaxshi buyalib, tanasining urta kismi rangsiz kurinadi, bunga sabab mikrobning protoplazmasi ikki uchida kup, tanasining urta kismida juda kam bulishidir. KULTURAL VA BIOKIMEVIY XOSSALARI Sun’iy ovkatlarga bu mikrob u kadar talabchan emas, oddiy ovkatlarda usishi mumkin. Aerob sharoitda va tempyeratura 25-30 S bo’lgan da yaxshi kupayadi.Petri kosachasidagi agarning betida toun baktyeriyasi mayda-mayda tinik koloniya xosil kiladi, keyin bu koloniyalar kattalashib uning urta kismi xiralasha boshlaydi. Koloniyalarning tyevaragi ba’zi joylarda burtib chikkan buladi. Toun baktyeriyachsi kupincha virulent R - formalik koloniya xosil kiladi. Forma, koloniyasi kamrok uchraydi, toun baktyeriyasi bulonda beti kuykalashib, parda xosil buladi va undan idishning tubiga tomon ipchalartusha boshlaydi,bularga " Stalaktitlar " deyiladi. Bu xilda usish Bact. restis ning bir belgisi xisoblanadi. Toun baktyeriyasiglyukoza, galaktoza, kisloza va mannitni kislota xosil kilmaydi. ANTIGENLIK XUSUSIYaTI. Bu mikrobda ikki xil antigen bor: bulardan biri mikrob tanasiga boglik bo’lgan somatik 0-antigen bo’lib, issika chidamli.Ikkinchi xil antigenni issika chidamsiz va mikrobning kapsulasi joylashgan antigen bo’lib, fakat Bact pestis ning uzigagina xos spesifik antigendir. TOKSIGENLIGI. Toun baktyeriyasida ekzotoksin topilmagan. Uni xosil kiladigan zaxarli moddasi endotoksinga xam uxshamaydi, xar xolda bu zaxarli moddasidan iborat bo’lib, uni mikrobdan ajratib olish mumkin. ChIDAMLILIGI. Toun kulturasini kuesh nuridan va kurishdan extiet kilinsa.u yillab tirik saklanishi mumkin.Surtma preparatda (100 S) ta’sirida darxol uladi. Balgam,yiringda Bact pestis 10 kun tirik saklana oladi. Kursatishicha toun kuzgatuvchisi immun organizmda (bemorlar sogaetgan paytda) 7 xaftagacha balgamda, Sino kursatishicha 4 oygacha bubon yiringda, kitozato kursatishicha 7 kungacha konga, Kolvyertu kursatishicha 45 kungacha saklanib koladi.PATOGENLIGI. Bact pestis juda aggressiv mikrobdir. Laboratoriya xayvonlaridan kuen, ok sichkon, kalamush, dengiz chuchkachasi toun kasalligiga moyildir. Dengiz chuchkachasiga toun baktyeriyalari yuktirilsa, sepsiz va gemorragiya yuz byeradi va 5 kunda uladi.TOUN KASALLIGINING KLINIK FORMALARI Infeksiyaning organizmga kirish yuliga toun kasalligi asosan ikki xil formada uchraydi. Mikrob tyeridan kirsa tounning bubonlik formasi vujudga keladi. Agar mikrob nafas yullari orkali kirsa upka formasi yuzaga chikadi. Ba’zan kasallikning septik va ichak formasi xam uchrashi mumkin. Bu ikki xil forma kam uchraydi. TOUNNING BUBONLIK FORMASI Kasallikning bu formasi kasal xayvonga bevosita tegish (bevosita kontakt) eki kasal xayvonning burgasi chakishi (vositalik kontakt) natijasida yuz byeradi. Kasallik yukandan sung 2-5 kunlik inkubasion davr utadi, sungra kasallik belgilari kurinadi.Mikrob kirgan joyga yakin limfa (kupincha chov bezlari, kultik va buyin bezlari) bezi shishib yalliglanadi. Shishgan bezlar keyin kattalashib ba’zan tuxumdek bulishi mumkin. TOUNNING UPKA FORMASI Kasallikning bu formasi kasal odamning tupugi, balgami orkali yuqadi. Mikrob organizmga nafas yullarining shillikli pardalaridan kirib pnevmoniyaga sabab buladi. Yalliglangan joyda juda kup mayda va nekrozlangan tugunlar paydo bo’lib, ulardan bexisob toun baktyeriyalari topiladi. Kasal 2-3 kunda xalok buladi. Upka touni goyat yukumli bo’lib 100 % ulim bilan tugaydi. KASALLIKNING TAShXISOTI Bubonli tounda bubondan yiring eki bubondan shpris bilan tortib olingan punktat tekshiriladi. Upka tounida sulak,kasalning balgami, sepsislik formasida kon tekshirilishi lozim.Kasaldan olingan materialdan avval surtma preparat tayyerlab,mikroskopdan tekshirilganda tuxumsimon, ikki uchi buyalgan baktyeriyalar topilsa, toun baktyeriyasi borligidan darak byeradi. Lekin bu diagnozni tulik aniklamaydi, chunki kurinishidan toun baktyeriyasiga, uxshash Bact pseudotuberculosis roeelentium xam bor,preparatda yana shu mikrob bulishi mumkin. DAVOLASh. Kompleks usulda davolashga kirishildi. Bu usulda ulfamid preparat, metilen sinka va tounga karshi zardob ishlatiladi. Antibiotiklardan streptomisin, tyerramisin, biomisin bir kadar natijali ta’sir etadi. IMMUNITET. Kasal bo’lib sogayganlarda kimeviy davolash preparatlaridan sulfadimezin, sulfatiazol, xloramfunikol qo’llaniladi. Immunitet paydo bo’lib, ular chidamli bo’lib koladi. TOUNNING SPESIFIK PROFILAKTIKASI Toun kasalligiga karshi sun’iy immunitet xosil kilish uchun avvalari Xavkin vaksinasi ishlatilib kelingan. Bu vaksina toun baktyeriyasining bulon kulturasini kizdirib uldirish usulida tayyerlanar edi. Immunizasiya kilinganda bu vaksina kup jixatdan kasallikning oldini olishda, ulimni kamaytirishda yaxshi natija byersa xam, ammo vaksinasiya kilinganlarda juda zur reaksiya xosil kilishi (reaktogen bulishi), sababli undan foydalanilmaydi, uning urniga Kolliy vaksinasi joriy bula boshladi. TOUN KASALLIGINING EPIDEMIOLOGIYaSI VA UMUMIY EXTIET ChORALARI.Toun kadim zamonlardan byeri ma’lum yukumli kasallik bo’lib,utmishda katta epidemiya va pandemiya tusida tarqalgan edi. X1Y asrda toun kasalligining epidemiyasidan Evropa axolisining 25 % nobud bo’lgan . Bu kasallik xozirgi vaqtda xam yer yuzining turli kit’alarida (Osie, Afrika, Amyerika va boshka joylarda) uchrab turadi.Toun kasalligi katta epidemiyaga aylanib ketishi va juda kup ulim byerishi sababli" juda xavfli infeksiya" (osobo opasnaya infeksiya" deb xisoblanadi.Xindistonda tounni tekshirish maxsus komissiyasi, bu kasallik dastlab kulrang kallamushlar (Mus norvegleus) da, ulardan keyin kemadagi kora kalamush (Mus rattus) larda boshlanilishi va ulardan kasallik odamlarga yukishi tulik tekshirdi va isbotlandi.Rus olimi Zabalotniy kir dalalardagi kemiruvchilar orasida toun kasalligi saklanib turishini va vaqt-vaqti bilan u katta epizotiyaga aylanib ketishini anikladi.Toun kasalligi uy xayvonlaridan tuya va mushukda xam bulishi mumkin. 1911 yili Kadniokiy kasal kasal tuyadan toun baktyeriyasining kulturasini topib, kasallik tuyadan damga utishini isbotladi. AKShning 15 shtatida, Kanada va Janubiy Amyerikada xam toun manbalari ma’lum bo’lgan . Volga daresiga tutashgan kirlar utmish davrlar toun kasalligining manbai edi. Xozirda toun kasalligiga karshi planli kurash olib borilishi natijasida bu yerlarda toun kasalligi tugatilgan.Chet mamlakatlardan tounni bizga utkazmaslik uchun chegaralarda va kemalar turadigan portlarda extiet choralari utkaziladi. Barcha viloyatlarda, jumguriyat markazida tounga karshi kurash olib boruvchi stansiyalar mavjud. Toun kasalligiga uchraganlar izolyasiya kilinadi, ular bilan alokada kontaktda bo’lgan lar 5 kunlik karantinli saklanadi.Kasal turgan joy va uning yuuyumlari dezinfeksiya kilinib, bino va uning atrofida dyeratizasiya utkaziladi. TULYaREMIYa KUZGATUVChISI. (Francisella tularensis) Tulyaremiya aloxida bir kasallik ekanligi XX asr boshlarida aniklangan. Kasallikni kuzgovchi mikrobni 1912 yilda Mak-Koy va Chepinlar Kaliforniyaning Tulyare viloyatida evvoyi kuenlardan topganlar va unga Bact tularense deb nom byerishgan. Vyeri va Lyamb 1914 yilda bu mikrobni kasal odamdan topganlar. Tulyaremiya kasvalligi AKSh, Kanada, Skadinaviya yarim oroli, Yaponiya, Tunis va boshka mamlakatlarda borligi ma’lum.MORFOLOGIYaSI.Tulyaremiya baktyeriyasi sporasiz, xarakatsiz, ba’zan noziqkapsula xosil kiladigan polimorfizmga ega mayda kokkobaktyeriyalardir. TINKTORIAL VA KULTURAL XUSUSIYaTI Gramm manfiy buyaladi, ba’zan fuksin va Romanovskiy-Gimza buegida xam yaxshi buladi, Baktyeriya ikki uchi tinikrok buyalishi xam mumkin.Tulyaremiya baktyeriyasi aerob, oddiy ovkatlarda kupaymaydi.Tuxum sarigida eki konli, sistitli agarda va boshka maxsus ovkatlarda usadi. Kuyuk ovkat betida usganda yaltirok rangli koloniya xosil kiladi. BIOKIMEVIY VA ANTIGENLIK XUSUSIYaTI. Bu mikrob glyukoza, maltoza, mannoza va gliserinni kislota xosil kilib (gazsiz) parchalaydi. Shu belgiga kura brusellezni kuzgovchisidan ajratish yuli bor. Antigenlari tulik tekshirilgan, lekin bu mikrobda brusellalardagidek umumiy antigen borligi shubxasizdir, chunki tulyaremiya baktyeriyasini agglyutinasiyakiluvchi zardob brusellalarini xam agglyutinasiya kiladi. ChIDAMLILIGI. Bu mikrob 80 S issiklikda bir necha minutda uladi. 30 S sovuklikka ulmaydi. Suvda 30 kungacha tirik saklanadi. Kuritilgan tyerida 40 kun, galla donlarda 133 kun (xatenevr) suvda 90 kun tirik saklanadi. Gliseringa juda chidamlikdir. 1. Brucella melitensis kupincha echki, kuylarda brusellez (kora oksok) kasalligini kuzgaydi. 2. Brucella abortus bovis kora molda brusellez kasalligini chakiradi. 3. Brucella suis chuchkalarda kasallik chakiradi.Odamga virulentlik jixatidan birinchi urinda melitensis, ikkinchi urinda bovis tiplari turadi.Laboratoriya xayvonlaridan dengiz chuchkachasiga brusellalarning uchala tipi xam juda virulentdir.Morfologik va tinktorial xususiyati.Brusellalar sporasiz, xivchinsiz, ba’zan noziq kapsula xosil kiluvchi kokkobaktyeriyalar. Gram usulida grammanfiy buyaladi. Ularning 3 tipi xam bir-biriga uxshash mayda polimorf baktyeriya turli anilin bueklar bilan buyalavyeradi.Koramol va chuchkalarning brusellalari jigarli bulonda usganda 5-6 kungacha ancha syerovodorod xosil kila oladi. Echki, kuylarning brusellasida bu xususiyat juda past bo’lib, ular fakat birinchi kun vodorod sulfit xosil kiladi. Bu xususiyat brusellalarning tipini ajratish uchun im- kon byeradi.Brusellalarning tipini aniklashda tionin va fuksin kabi bueklarning baktyeriostatik ta’siridan xam foydalaniladi. Bu bueklar brusellalarning bir tipiga ta’sir etib, ikkinchisiga ta’sir etmaydi. Kasallik manbai va patogenezi.Kasallik odamga kupincha sut, gusht, suv eki bevosita kontakt orkali yukada. Organizmga kirgan brusellalar limfa bezlari va umuman retikulo-endotelial sistemasiga joylashadi va u yerdan konga utishi mumkin.Mikrob organizmga tyeridan, ogizdan, kuzning shillik pardasidan kira oladi. Kasal odamdan brusellalar siydik orkali, sut bilan atrofga chikariladi. Brusellez bilan ogrigan odamning eki xayvon organizmi brusellalarga va ularning antigeniga sezuvchan bo’lib koladi, ya’ni allyergiya xolati paydo buladi. Bu xolat kasallikning dastlabki davridan boshlab,to kasal tuzalgandan keyin xam uzok vaqt davom etishi mumkin. Brusellezdag ulganlarda jigar, talok, limfa bezlarikattalashib bu organlarda nekrozlangan nuktalar topiladi. Brusellez kasalligidan ulim taxminan 5% ni tashkil kiladi.Kasallik klinikasi. Bu kasallikning inkubasion davri 1-3 xaftadir. Ba’zan kasallik yukkandan keyin infeksiya uzok vaqtga kadar xech bir belgi byermagan xolda saklanib xam keladi.Brusellez odamda xronik infeksiya shaklida utishi mumkin. Infeksiyanibunday formasi vaqti-vaqti bilan residiv byeradi. Ayrim vaqtlarda brusellez klinik belgisiz shaklida utishi mumkin.Brusellezning klinik belgilari juda xilma-xildir. Kasallikning dastlabki davrida bemorning xarorati sekin-cekin kutarilib, 1-2 xaftada 40 gradusga boradi, keyin xarorat sekin-asta pasayib, 14 kundan keyin yana kaytalanadi. Bunday xodisa ba’zan 9 marta va undan xam kuprok takrorlanishi mumkin. Kasalning xarorati ba’zi paytlarda kutarilib borib, ba’zi paytlarda pasayadi. Tulkinsimon isitma (Fibrus undulans)ruy byeradi.Isitma davrida kasal kup tyerlaydi, badanidan turli toshmalar paydo buladi.Brusellez bir necha oy va xatto bir necha yilgacha chuziladigan kasallikdir.Brusellez davomli kechsa, jinsiy bezlarni zararlaydi, natijada orxit, epidedimit,mastit paydo bulishi mumkin. Ba’zan bu kasallikda eki brusellez natijasida pyerikardit va kuzning funkisiyasi uzgaradi. Kasallikning mikrobiologik tashxisoti. Diagnoz kuyish uchun avval organizmdan brusellalarni topishga xarakat kilinadi. Agar mikrob topilmasa, diagnozni Raytning agglyutinasiya reaksiya yerdamida va allyergik reaksiyada Byurne reaksiyasi, ba’zan OFR eki RSK bilan aniklanadi. Brusellalarni topish uchun kasalning koni, siydigi va suti tekshiriladi. Kupincha kon tekshiriladi. Kasalning venasidan 10 ml dan ikkita kolbaga kon olinadi. Kolbadagi konni 100 ml jigarli bulon eki peptonli gushtlibulonga ekiladi. Br.abortus bovis karbonat angidridli sharoitda yaxshi usishini xisobga olib, bir kolbada karbonat angidridli sharoit vujudga keltiriladi. Kolbalarni tyermostatga kuyib 3-4 xafta saklanadi. Xar 5-6 kunda bulondan probirkadagi agarga kayta ekib kuyiladi, mikrob usgach,undan toza kultura ajratib olinadi. Bunga gemokultura uslubi deyiladi.Brusellalarning urinokulturasini topish uchun katetyer yerdamida olingan siydikni sentrifugalab, chukmasidan Petri kosachasidagi agarga ekiladi. Siydik tarkibidagi grammusbat baktyeriyalarni ustirmaslik uchun kosachadagi agarga 1:200000 nisbatda suyultirilgan gensianviolet aralashtiriladi.Agar tekshiriladigan material sut bulsa, u xam sentrifugalanib,chukmasi ekiladi.Siydikdan va sutdan brusellalarni topish oson. Ularni dengiz chuchkachasiga yuktirib, kultura ajratib olish yuli xam bor. Ustirilgan toza kulturani atroflicha tekshirib, xakikatan brusella ekanligini morfologik, biologik xususiyatiga va agglyutinasiya byerishiga karab isbotlanadi.Unday keyin topilgan kulturani tipi aniklanadi.Biron sababga kura kasaldan brusella kulturasi topilmasa, diagnozni syeroloogik usulda Rayt reaksiyasi yerdamida aniklanadi.Rayt reaksiyasi. Bu reaksiya agglyutinasiya reaksiyasidan iborat bo’lib, kasalning kon zardobi tekshiriladi. Uni bir kunga kichik probirkalarda 1:50 dan 1:800 darajaga kadar suyultiriladi, ularga brusellalardan tayyerlangan diagnostikumni ikki tomchidan kuyiladi. Rayt reaksiyasi bilan kasallik kon zardobini 1:200 suyultirib, tekshirilganda, agglyutinasiya reaksiyasi xosil bulsa, u brusellez diagnozini tasdiklashga asos bula oladi. Bu chegarani diagnostik titri deyiladi. Agar zardob 1:50 eki 1:100 marta suyultirilganda agglyutinasiya byersa, u diagnoz uchun asos byera olmaydi, chunki bunday agglyuinasiya normal agglyutininlar xisobiga eki vaksinasiya kilinganlarda va mikrob tashib yuruvchilarda xam bulishi mumkin. Brusellez kasalligini aniklash uchun Serologik usullaridan Xeddlson reaksiyasi xam qo’llaniladi. Bu xam agglyutinasiya reaksiyasiga asoslangan bo’lib, katta buyum shishasida bajariladi.Buyum shishasiga kasalning kon zardobidan 0,08-0,04-0,02 va 0,01 ml tomizilib, sungra ularning xar biriga 0,03 ml dan Xeddlson antigeni aralashtiriladi. Bu usulda agglyutinasiya reaksiyasi bir necha minutda kuriladi. Agar Xeddlson reaksiyasida 0,02 ml zardob btlan agglyutinasiyaxosil bulsa, kasallik diagnozini tasdiklanadi.Brusellezni diagnozini aniklashda Borde-Janguning komplementni biriktirish va Byurnening allyergik reaksiyasi xam kup qo’llaniladi.Byurne reaksiyasi. Bu reaksiya kasallik boshlangach 7-8 kundan keyin natija byeradi, kasallik tuzalgach xam uzok saklanib koladi. Reaksiya uchun bilak tyerisi ichiga 0,1 ml brusellin in’eksiya kilinadi. Agar organizm brusellalarga va uning antigeniga sezuvchan bulsa, brusellin in’eksiya kilingan joyda 6 soatdan sung tyeri kizaradi va shishadi. Bu uzgarishlar 24-48 soatda juda xam zurayadi. Bu belgilarga karab organizmda allyergik axvol borligi va brusellez kasalligi tasdiklanadi. Brusellez diagnozini aniklashda opsono-fagositar reaksiya (OFR) dan xam foydalanish mumkin. Soglom odamlarda leykositlarning opsono-fagositar kursatgichi 1-5 urtasida buladi. Brusellez bo’lgan odamda eki kasal bilan kontaktda bo’lib, simptomsiz infeksiyaga uchraganlarda eki ilgarilari shu kasallik bilan ogriganlarda OFR juda zuraygan buladi. Shunga asoslanib brusellez diagnozi aniklanadi.IMMUNITET. Brusellez kasalligidan sung odam kuchsiz immunitetgaega buladi. Bu kasallikda infeksion immunitet vujudga keladi. Bir tarafdan fagositoz zurayadi, ayni bir vaqtda organizmda spesifik immun moddalar paydo buladi.SPESIFIK PROFILAKTIKASI. Buning uchun P.F.Zdrodovskiy, P.V.Vyershilova taklif kilishgan tirik vaksina ishlatiladi. Bu vaksina virulentligi past brusellalaridan tayyerlangan bo’lib,sut fyermasida, gusht kombinatlarida, xayvonlar bilan ishlovchilarga emlash uchun ishlatiladi. Vaksinasiyanatijasida ikki yilgacha yetarli aktiv immunitet xosil buladi.Brusellezning umumiy profilaktika chora-tadbirlari bor. Xar kanday sutni xomligicha ishlatmaslik, brusellezni yukish yullarini axoliga tushintirish bu kasallikni profilaktikasini ta’minlaydi.Davolash. Sulfanilamidli preparatlardan , antibiotiklardan: streptomisin, levomisetin, biomisin ishlatilsa buladi. Brusellezni surunkali formasida vaksinotyerapiya qo’llaniladi. KUYDIRGI KUZGATUVChISI Kuydirgi - Anthrax kasalligini kuzgovchi mikrob Bacillis anthacis dir. Polindyer 1849 yili kuydirgi kasalligiga uchragan xayvonning konidan taekchasimon narsalarni kurib, ularni kasallikning kuzgatuvchisi bulishi kyerak deb taxmin kilgan. 1863 yilda rus olimi Brauel 1855 yilda kuydirgidan ulgan odamning konidan kuylarga yuktirib, ularni kasal bo’lishini aniklagan. Sungra ulgan kuyning koni bilan otni yuktirib, ot xam kuydirgi kasalligi bilan ogrishini, tovuk bilan it esa kasallikka chi- damliligini isbotladi.Daven kuydirgi kasalligiga uchragan xayvonlar konida taekchasimon "baktyeridiy"larni xakikatan kuydirgi kasalligi kuzgovchisi ekanligini tula tasdikladi va bu mikroorganizmni toza kulturada ustirib, uning spora xosil kilishini anikladi.1881 yilda Lui Pastyer xam bu mikrob ustida chukur tekshiruv ishlari olib borib, uning biologik xususiyatlarin aniklash bilan birga bu mikrobdan vaksina tayyerlash uslubini ishlab chikishga muvofik buldi.Morfologiyasi. Bu mikrob taekcha shaklida bo’lib, patogen basillalar orasida eng kattasi xisoblanadi. Uning uzunligi 4-8, eni 1-2 mkm, ikki uchi churt kesilgan: kupincha zanjir shaklida eki juft xolda joylashadi. Organizmda bu mikrob doimo kapsulalik xolda uchraydi. Kapsulalik vaqtida bu mikrob juda virulentli bo’lib, kapsulasini yuqotganda virulentligini pasaytiradi. Bu mikrob organizmdan chetda bo’lgan da spora xosil kiladi, sporasi mikrobni urta kismida joylashib, tuxumsimon shaklda kurinadi. Organizmda spora xosil kilmaydi. Bu mikrobning xivchini bulmaydi,xarakatsiz.Tinktorial va kultural xususiyatlari. Bu mikrob grammusbat buyaladi, anilin bueklari bilan yaxshi buyaladi. Oddiy oziq muxitlarda yaxshi usadi. Zich oziq muxit yuzasida katta chutir, kungir koloniya xosil kiladi. Uni mikroskopda tekshirsa, atrofi chuvalchang sochga uxshab kyetadi.Bunday koloniya R- formadagi shtammlarda kurinadi. Uni virulentlik xususiyati juda zur buladi, aksincha S- formali koloniya byeruvchi shtammlari kam virulentli eki virulentligini yuqotgan bulishi mumkin. Bu mikrob suyuk oziq muxitda ustirilganad probirka tagida xuddi paxtaga uxshash chukma xosil kiladi. Agar probirkada tik kotirilgan jelatinaga bu mikrobni sanchib ekilsa teskari kuyilgan archani eslatuvchi shakl xosil buladi. Bunday usish kuydirgi mikrobi uchun xaraktyerli belgidir. Mikrobning usishi uchun 37 S optimal xarorat bo’lib, 30 gradusda spora xosil kilaboshlaydi.Biokimeviy aktivligi. Kuydirgi mikrobi glyukoza, laktoza va maltozani kislota xosil kilib parchalaydi.Bayl kuydirgi mikrobini agressin xosil kiladi deb xisoblaydi. Ubu mikrobni agressini bilan xayvonlarni immunizasiya kilib, antiagres sinlik zardob tayyerlagan.Chidamliligi. Kuydirgi kuzgatuvchisining vegetativ formasi fizikaviy va kimeviy faktorlarga chidamliligi boshka mikroblardan fark kilmaydi. Lekin sporasi juda chidamlidir. 140 S daraja kuruk issikda Qizdirilganda 3 soatda uladi. Bu mikrobning kuritilgan sporasi 10 yildan oshik tirik saklanadi. Dezinfeksiya kiluvchi kimeviy moddalar xam bu mikrobning sporasini uzok vaqt ta’sir etgandagina uldira oladi. Kuydirgi kasalligidan ulgan xayvonning tyerisini oddiy usulda ishlanganda mikrobning sporasi tirik kolishi va bunday tyeridan odamga kasallik yukishi mumkin.Antigenlik xususiyati.Ikki xil antigeni bor. Bir xil antigen polisaxaridli moddadan iborat bo’lib, u O-somatik antigen xisoblanadi.Ikkinchi esa, mikrobning kapsulasida joylashgan protein moddadan tuzilgan K-antigendir. Proteinli moddadan tuzilgan K-antigen emlansa immunitet xosil bulmaydi. Mikrobning uzunligina kuchsizlantirib ishlatilsa immunitet xosil kilishi mumkin.Kuydirgi kasalligi davrida yalliglangan to’qimada tuplangan suyuklikni filtrlab, shu suyuklik bilan xayvonlarni emlansa, ularda immunitet xosil buladi. Bunday filtrdagi antigenli modda globulindan iborat bo’lib, unga protektiv antigen deb nom byerilgan. Kuydirgi mikrobini sun’iy ovkatlarda ustirib, protektiv antigenlar olish, ular bilan xayvonlarni gipyerimmunizasiya kilib, kuydirgi kasalligiga karshi kullanilgan kuchli zardob tayyerlash yullari topilgan. PATOGENLIGI VA YuKISh YULLARI. Kuydirgi asosan zoonoz bo’lib, u kupincha koramollarda, kuy, echki,ot, tuya va kiyiklarda kuriladi. Chuchka, ot, mushuk va yirtkich xayvonlarda bu kasallik kam uchraydi. Tabiiy sharoitda tovuk sovukkonli xayvonlar bu kasallikka chidamlidir. Odamda bu kasallik professional kasallik bo’lib, kupchilar, muyna ishlovchilar, Veterinariya xodimlari, chuponlarda,eski-tuskilarni kayta ishlash korxonalari ishchilarida kup uchraydi. Kasal- likning inkubasion davri 2-3 kun.KASALLIK TURLARI. Mikrobning organizmiga kirish yuliga kura kasallikning uch xil klinik formasi: tyeridagi, upkadagi va ichakdagi formasi bulishi mumkin. TYERIDAGI FORMASI. Mikrob tyeridan kirsa, u joy dastlab kizaradi,keyin u yerda pufakcha xosil bo’lib ogriydi, pufakchada tinik eki kon arashgan suyuklik yigilib, atrofi yalliglana boshlaydi. Bora-bora pufakcha korayib, eti uladi. Bunday yarani " kuydirgi karbunkuli" - Pustula maligni deyiladi.Kuydirgi chikkan joyning en atrofi shishgan nekrozlangan buladi, karbunkulning tyevarak chetini yana bir kancha pufakchalar urab oladi. Tyeri kuydirgisi 5-6% gacha ulim byeradi.UPKA KUYDIRGISI. Kasal xayvonning juni bilan kuydirgi kuzgatuvchisining sporalari upkaga kirganda paydo buladi. Kasallikning bu xilida traxeya va katta-bronxlarda yalliglanish boshlanib, ogir bronxopnevmoniya yuzaga chikadi. Bu xildagi kuydirgi kupincha ulim bilan tugallanadi. mikrob bemorning balgamida topiladi. IChAK KUYDIRGISI. Kasallikning bu xilida ichak shikastlanadi, uning shillikli katlamida nekrozlashish, kon kuyilish xodisalari kuriladi.Kuydirgi kasalligining mikrobiologikdiagnozini aniklash uchun kasallikning turiga karab xar xil material eki yalliglangan joydan olingan suyuklik tekshiriladi. Upkadagi formasida balga, ichak xilida kasalning najasi tekshiriladi. Surtma preparatda katta va grammusbat buyaluvchi, kapsulali xamda zanjir shaklida joylashgan katta taekchalar topilsa,materialda kuydirgini kuzgatuvchisi bor deb gumon kilish mumkin. Diagnozni kat’iy aniklash uchun matyerilni Petri kosachasidagi agarga eki probirkadagi bulonga ekish lozim. Kosachadagi agarning sirtida kuydirgi mikrobi uchun xos koloniyalar ussa eki bulonda paxtaga uxshash chukma kurinsa, tekshirilgan materialda kuydirgi mikrobi borligi bir kadar isbotlanadi. Keyin kosachadagi koloniyalardan probirkadagi agarga kayta ekib mikrobning toza kulturasini ajratib ustiriladi. Usgan kulturaning xakikatdan patogen mikrobligini aniklash kyerak, chunki tabiatdan kuydirgi mikrobiga morflogik jixatdan juda uxshash, lekin saprofit xolda yashovchi Bac. antracoides lar bor. Bulardan adratib olish uchun ustirilgan kulturani ok sichkonga tyeri ostidan kiritib sinab kuriladi. Agar kultura patogen bulsa, 24-48 soatda sepsisdan uladi. Ulgan xayvonning organlaridan surtma preparat yasab mikroskopik usulda tekshirilsa Bac.anthracis ni topish mumkin. Ustirilgan kulturadagi mikroblarning kapsulali bulishi, xarakat kilmasligi, konli agarda gemoliz byermasligi, uning xakikatdan kuydirgi kuzgatuvchisiligini tasdiklovchi belgilaridir.Agar kuydirgi kasalligi bilan kasallangan odamda sepsis belgilari kurila boshlasa undan kon olib, sun’iy oziq muxitga ekiladi, kuydirgi mikrobini topishga xarakat kilinadi. Ayrim vaqtlarda tekshiriladigan materialni avval ok sichkonga yuktirib kurish usuli xam bor. Bu usul tezrok natija byerishi mumkin: materialda kuydirgi mikrobi bulsa, xayvon kup utmay uladi, uning organlaridan tayyerlangan surtma preparatda kapsulali xoldagi basillalar topiladi. Agar tekshiriladigan material juda uzok vaqt saklanib, ancha uzgargan )tyeri, muyna, ulikdan olingan chirigan materiallar) bulsa, undan kuydirgi bayillasini topish juda kiyin. Bunday xollarda tekshiriladigan materialda kasallikni kuzgovchi mikrob eki uning sporasi borligini Askoli reaksiyasi bilan aniklanadi.Askoli reaksiyasi. Bu reaksiya presipitasiya reaksiyasiga asoslangan.Bu reaksiyani bajarish uchun tekshiriladigan matyerilani avval fiziologik eritmada kaynatiladi, bunda Bac.anthacis ning tanasidagi eki uning sporasidagi oksil moddasi ekstrakt bo’lib eritmaga utadi. Ekstrakt bo’lib chikkan modda 100 S li issikka chidamlidir. Bu reaksiyada u antigen sifatida xizmat kiladi. Antigen tinik bulishi uchun, uni bir necha marta filtrdan utkazish kyerak. Keyin agglyutinasiya uchun ishlatiladigan kichik probirkaga kuydirgi mikrobini presipitasiya kiluvchi immun moddalik zardobdan 0,25-0,3 ml solinib, shu zardobning ustiga 5-6 tomchi antigendan kuyilsa, ikki suyuklik chegarasida xalkaga uxshash chukma xosil buladi.Bunday xalkasimon chukmaning xosil bulishi materialda Bac.anthracis borligidan darak byeradi. Bu reaksiyada ishlatiladigan antigen issikka chidamli bo’lgan i va reaksiya natijasida xalka paydo bo’lishini xisobga olib Askoli reaksiyasini "tyermopresipitasiya reaksiyasi" ba’zan esa "xalka xosil kiluvchi presipitasiya reaksiyasi" xam deyiladi.Askoli reaksiyasi juda sezgir va spesifikdir, shuning uchun kuydirgi kasalligining diagnozini aniklashda va tyeri, jun, muynalarni kasal xayvondan olinganligini aniklashda bu reaksiya keng qo’llaniladi.Immunitet. Immunitetning yuzaga chikishida asosan organizmning fagositar fuknsiyasi xizmat kiladi. Veyl bu kasallikka karshi paydo buladigan immunitetni antiagressinli immunitet deb xisoblaydi, uning fikriga antiagressin mikrobning agressinini neytrallab fagositozni kuchaytiradi.Spesifik profilaktikasi va davolash. Bu kasallikning spesifik profilaktikasida Pastyer vaksinasi kullanilar edi. Lekin u vaksina xayvonlarga ogir ta’sir etib, 1%ga yakin ular edi. Xozir STI vaksinasi ishlatilib, xayvonlar immunizasiya kilinmokda. STI vaksinasi tirik, lekin kapsulasiz xolga keltirilgan kuydirgi mikrobidan Ginsburg va Tamarin ishlab tayyerlaganlar. Bu vaksinaning immunitet xosil kilish xususiyati juda yaxshi va shu bilan birga odam va xayvonlar uchun bezarardir. Keyingi vaqtlarda STI vaksinasi bilan ayrim gruppa odamlarni kasbi, faoliyatiga karab kasal xayvonlar bilan kup kontaktda buladiganlarni emlamokdalar.Kuydirgining spesifik profilaktikasi uchun ayrim vaqtlarda zardob ishlatilishi juda yaxshi natija byeradi. Bunday zardobni kasal xayvonning gushtini ovkatga ishlatib kasallik yukkan deb gumon kilinganlarga qo’llaniladi. Bu kasallikning tyeridagi formasini davolash uchun, to keyingi vaqtlargacha otdan eki kuydan olingan immun moddali zardob bilan penisillin va novarsenal ishlatilib kelindi. Kuydirgiga karshi ishlatiladigan zardob otni eki kuyni Pastyer vaksinasi bilan gipyerimmunizasiya kilib tayyerlanadi. Bayl bunday zardobni antiagressinli zardob deb xisoblangan.Keyingi tekshiruvlarga karaganda, tyeri kuydirgisini davolash uchun penisillinning katta dozasi (kuniga 1-5 mln dan oshikrok va oleandomisin bilan muvaffakiyatli (100%) davolash mumkinligi aniklangan. Shuning uchun tyeri kuydirgisini zardob usuli xozir kullanilmaydi.Antibiotiklardan tyerramisin va streptomisin xam yaxshi natija byeradi. Upka va ichak kuydirgisida antibiotiklarning ta’siri ishonchli emas. Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Entyerobaktyerii ( rukovodstvo) pod redaks. Okrovskogo V.I. M.1985. 2. Pokrovskiy V.I., Pozdeev O.K. Medisinskaya mikrobiologiya. Moskva 1999. 3. Mikrobiologiyadan laboratoriya mashgulotlariga doir kullanma. Borisov L.B. taxriri ostida. Tarjimon Zokirov N.A. Toshkent 1992. 4. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Korotyaev A.I., Babichev S.A. 1998. Sankt- Petyerburg. 5. Vorobev A.A. i dr. Mikrobiologiya. Moskva 1998. 11.Entyerobaktyerii ( rukovodstvo) pod redaks. Okrovskogo V.I. M.1985. 12. Pokrovskiy V.I., Pozdeev O.K. Medisinskaya mikrobiologiya. Moskva 1999. 13. Mikrobiologiyadan laboratoriya mashgulotlariga doir kullanma. Borisov L.B. taxriri ostida. Tarjimon Zokirov N.A. Toshkent 1992. 14. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Korotyaev A.I., Babichev S.A. 1998. Sankt- Petyerburg. 15. Vorobev A.A. i dr. Mikrobiologiya. Moskva 1998. 16. Muxammedov I.M. va boshkalar. Tibbiy mikrobiologiya. Toshkent 2002. 11.Entyerobaktyerii ( rukovodstvo) pod redaks. Okrovskogo V.I. M.1985. 12. Pokrovskiy V.I., Pozdeev O.K. Medisinskaya mikrobiologiya. Moskva 1999. 13. Mikrobiologiyadan laboratoriya mashgulotlariga doir kullanma. Borisov L.B. taxriri ostida. Tarjimon Zokirov N.A. Toshkent 1992. 14. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Korotyaev A.I., Babichev S.A. 1998. Sankt- Petyerburg. 15. Vorobev A.A. i dr. Mikrobiologiya. Moskva 1998. 16. Muxammedov I.M. va boshkalar. Tibbiy mikrobiologiya. Toshkent 2006. 17. Mansurova M.X. , Atayeva M. A. , Kora oksok kasalligini epizootik va epidemik vaziyatga boglik bo’lgan va uz echimini kutayotgan masalalar tugrisida. 18. Kamalov M.B. va boshkalar. Uta xavfli yukumli kasalliklar – kuydirgi va kora oksokning umumiy xaraktyeristikasi va mikrobiologik tashxisoti.
Yüklə 23,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|