Mashinasozlik texnologiyasi


- mavzu. Atrof-muhitning inson salomatligiga ta’siri



Yüklə 1,53 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/109
tarix11.03.2022
ölçüsü1,53 Mb.
#84440
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   109
Mashinasozlik texnologiyasi

 
3- mavzu. Atrof-muhitning inson salomatligiga ta’siri 
 
Reja: 
1.  Atrof-muhitning  inson  salomatligiga  ta’sirida  biologik,  kimyoviy  va  fizikaviy 
omillarning roli 


39 
 
2.  Inson  salomatligiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillarga  qarshi  kurash  chora-
tadbirlari 
3.  Insonlarning  xo’jalik  faoliyati  natijasida  atrof-muhit  holatining  o’zgarishi  va 
uning oqibatlari 
4. Atrof-muhit holatini kuzatish 
 
Atmosfera    ifloslanishiningi    inson    sogligiga    ta’siri.    Sanoati  nixoyatda  
rivojlangan    katta    shaxarlar    va    sanoat    markazlarining    atmosfera  xavosidagi  
chang,  tutun,  kurum  va  tumunlar  ba’zi  vaktlarda  kuyosh  nurlarini tusib  kuyib,  
yer    yuziga    yetarli    darajada    ultrabinafsha    nurlarini    utishiga  yul    bermaydi.  
Ultrabinafsha    nurlarining    yer    yuziga    yetarli    mikdorda  tushmasligi,    uz  
navbatida,    turli    kasalliklarni,    ayniksa    bolalarda    raxit  kasalligini  keltirib 
chikaradi.  
Katta  shaxarlarda  atmosfera  xavosi  tarkibidagi  chang  mikdorini  xar-xil bulishi  
shaxarni    obodonlashtirishga,    daraxt    va    urmonlarning    bulishiga,    sanoat  
korxonalarining    katta-kichikligiga    xamda    ular    shaxar    xududida  joylashishiga 
boglikdir.  
Xavoning  changli  yoki  tumanli  bulishi,  ifloslanishi,  va  kuyosh radiatsiyasiga  
ta’siri    shaxar    muxitini    uzgartirib    yuboradi,    xavo    xarakatini  sekinlashtiradi, 
uning nisbiy namligini kamaytirishi xam mumkin. Shaxarni  kuyuk  tuman  bosishi  
xam    xavflidir,    chunki    tuman    tomchilari  tarkibidagi    zaxarli    moddalar    inson  
organizmiga    kirgach,    salbiy    ta’sir  kursatadi.    Germaniyaning    Gamburg,  
Angliyaning    Glazgo    shaxarlarida    sodir  bulib    turadigan    tumanning    zararli  
tomoni    shundaki,    u    chang    zarralarini  xavoda  tarkalib    ketishiga  va  uz-uzicha 
tozalanishga yul kuymaydi.  
Sanoat    markazlaridagi    bunday    tumanlar    inson    salomatligiga    salbiy  ta’sir  
kiladi,    jumladan    burun    yukori    nafas    yullari    shillik    kavatlarini  yalliglantirib  
turli  kasalliklar  paydo  kiladi.  Shunday  tumanli  kunlarda bemorlarning  axvoli  
keskinlashadi.    Masalan    surunkali    bronxit,    emfizema,    tumov,    ziknafas  
kasalliklariga  duchor  bulgan  bemorlar  uzlarini  yomon  xis kiladilar.  Tumanlar  
transport    yul    xarakatini    izdan    chikaradi,    falokatlar  kelib  chikishiga  sabab  
buladi. 
Atmosfera    xavosidagi    chang    zarrachalari    inson    organizmiga    noxush  ta’sir  
kiladi.  Changlarning  asorati  ular  tarkibidagi  kimyoviy  moddalarning biologik  
faoliyatiga,  tabiatiga  fizik  jixatiga  boglik  buladi.   Masalan,  xavodagi  chang  
tarkibidagi    kurgoshin    (Pb),    margimush,    marganets    (Mn),    kadmiy  (Cd),    ftor  
(F),    aerozollari    organizmga    mutassil    tushib    turgach,    surunkali  kasalliklar  
paydo  bulishi  anik.  Jumladan,  kamkonlik,  flyuoroz  poliartrit,  polinevrit kabi 
kasalliklarni  keltirib chikarishi mumkin. 
Ayniksa  radioaktiv  changlar  nakadar  xavfligi  bilan  ajralib  turadi.  Radioaktiv  
changlar    nakadar    xavfliligini    Chernobl    fojiasida,   Semipalatinsk    poligonining  
asorati  borgan  sari  namoyon  bulayotganida kurish  mumkin.  Zaxarli  bulmagan  
yirik  diametrli  chang  zarrachalari  kuz  va burunning  shillik  kavatlariga  tushib,  
ularni  jaroxatlaydi,  yalliglanish jarayoni burunda, tomokda, kekirdakda va bronx  
naylarida  kuzatiladi. Bunday  xollar    utkir    va    surunkali    rinit,   laringit,    faringit,  


40 
 
troxeit,    bronxit    yoki  troxeo-bronxit,  larengotroxeit  kabi  kaslliklarni  keltirib 
chikaradi.  Nafas  yullariga,    upkaga    kvarts    changlari    tushsa    pnevmokoniyoz  
kasalligini,    elektr  stantsiyalaridan    chikadigan    kurumlar    tarkibida    14,9-19,7% 
kremniy(silitsiy)    kushoksid  moddasining  bulishi  esa  silikoz  kasalligini  keltirib  
chikaradi.  
Katta  industrial  shaxarlarining  atmosfera  xavosi  tarkibida  mazkur modda 20-
30%  ga  yetishi  mumkin.  Shuni  aytish  kerakki,  changlarning  eng  mayda 
zarrachalari    organizmga    zararli    ta’sir    kursatadi.    Xavodagi    gaz    tarkibining 
uzgarishi    gigenik    nuktai    nazardan    xavfli    xisoblanadi.    Xavoda    kandaydir 
noxush   xid   sezilsa   va   nafas    yullari   orkali   organizmga   kuprok   kirib   kolsa,  
albatda    kasallik    sodir    buladi.    Birok    shunday    gazlar      xam    borki,    ular    uta 
zaxarli  bulishiga  karamay,  sira  xidi  bulmaydi.  Jumladan  is  gazini  inson seza  
olmaydi.    Kupincha    shaxar    atmosfera    xavosiga    sanoat    korxonalari    juda  kup  
turli  xususiyatli  xidsiz  va  xidli  gaz  aralashmalarini  chikarib  tashlashi mumkin.  
Katta    industrial    shaxarlarga    kirib    kelganda    xavo    tarkibi,    uning  musaffoligi  
buzilganligini  sezish  mumkin.  Masalan,  Olmalik,  Chirchik,  Navoiy  va  boshka  
shaxarlar  atmosfera  xavosining  tarkibida  10  va  undan ortik gazlar buladi. 
 Bular,    albatda,    bunday    shaxarlardagi    sanoat    korxonalaridan,  avtotransport 
vositalaridan  ajralib  chikadigan  gazlardir.  Xavo  tarkibidagi  zararli    gazlar  
tugridan-tugri    nafas    yullariga    kirib,    upkaning  alveolalariga,    konga    utadi,  
yoxud  shillik  kavatidagi  namliklar  bilan birikib,  uni  yalliglantirishi  mumkin.  
Uzbekistonda  olib  borilgan  ilmiy-tadkikot  ishlari  zaxarli  gazlar kupincha  yoshi  
utgan    kishilarga,  shuningdek  yosh  bolalarga    ancha    keskin    ta’sir    etishini,  
kasalliklar  xiyla  ogir  utishini,  bunda  bemorlarning  ancha  kismi  nobud  bulishi  
mumkinligini  kursatdi.              
Agar  xavoda  oltingugurt  oksidi  kup    tuplanib    kolsa  kishilarda    bronxit,    gastrit,  
upka    kasalliklarini    vujudga    keltiradi.    Angliyali    olimlar  shaxarlarda  
kishloklarga  nisbatan  upka  rakidan  ulganlar  soni  kup bulganligini aniklaganlar. 
Atmosferada  vodorod  sulfid  (H
2
S)  gazining  ortib  ketishi natijasida  odamning  
boshi    ogriydi,    kayt    kiladi,    darmonsizlanadi    va    xatto  xid    bilish    kobiliyati  
zaiflashadi.  Ftor    (F)  birikmalari    ta’sirida  burundan  kon    keladi,    tumov    paydo  
buladi,    kishi    yutaladi.    Azot    oksidlari    tufayli  upka    kasallanadi,    kon    bosimi  
pasayadi,  va  natijada  bosh  aylanadi,  xushidan ketadi,  kayt  kiladi.  Kurgoshin    
(Pb)  changi  kishi  asabiga  ta’sir  kiladi  bosh miya  yalliglanishiga  sabab  buladi,  
jigar    va    buyrak    faoliyatini    susaytiradi,    bolaning    jismoniy    tarakkiyotini  
kechiktiradi.  Kishi  organizmiga radioaktiv  moddalar  xam  yomon  ta’sir  etib  
buyrak    usti    bezini,    jinsiy  bezlar    faoliyatini,    kalkonsimon    bez    faoliyatining  
normal  ishlashiga  salbiy ta’sir etadi, kon tarkibini uzgarishiga sababchi buladi. 
Atrof-muxit  komponentlari  bir-biriga  dialektik  boglanganligi  tufay-li  insonning 
xujalik  faoliyati  natijasida  ayniksa  ularni  uzluksiz  va  shu  jumladan  xar  bir 
komponentini xolatini yomonlashishi, ya’ni iflos-lanishi oshib bormokda. Bunday 
xolat uz navbatida tabiatni boshka kom-ponentlariga xam ta’sir etib inson, xayvon 
va  usimliklar  organizmida  salbiy  uzgarishlarni  vujudga  keltirmokda.  Shu  tufayli 
biz  tabiat  ele-mentlarini  (atmosfera  xavosini,  suvni,  tuprokni)  ifloslanishini  inson 
organizmiga, xayvonlarga va usimliklarga ta’sirini kurib chikamiz. 


41 
 
         A. Xavoni ifloslanishi inson organizmiga salbiy ta’sir etib, ular salomatligini 
yomonlashishiga sabab bulmokda. Ayniksa oltingugurt oksi-di, ftor birikmasi, azot 
oksidlari,  xar  txil  sanoat  changlari,  radioaktiv  moddalar  va  kishlok  xujalik 
pestitsidlari inson organizmida xar xil kasalliklarni vujudga keltiradi. 

Yüklə 1,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   109




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə