Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf tarixini izlədikdə, keçib gəldiyi yolu göz önünə gətirdikdə zəngin, ucu-bucağı görünməyən bir möhtəşəmlik gözlərimiz önündə canlanır. Bu zənginliyin mahiyyətində nələr yoxdu, klassiklər söz, sənət adında nələr yaratmayıblar. Bunların izahı təkcə mövzu, mündəricə və mətn baxımından deyil, bütünlükdə düşüncə sistemi olaraq müəmmalarla, açılması sona qədər mümküm olmayan ecazkarlıqlarla, sirlə doludur. Məhz ona görə də S.Vurğun etnosun yaratdığı mədəniyyət və tarix anlamında “hər daşın altında bir gövhər yatır” söyləyirdi. Xalq şairimiz H.Arif “kamanla uyuyub, sazla oyanıb, tütəklə dil açıb ötdü babalar” deyirdi. Z.Yaqub “millətimi saz anladar, saz anlar, saza baxsın tarixi yazanlar” qənaətinə gəlirdi. Ədəbi düşün- cənin bütün metodoloji prinsipləri, tarixi və struktur-semiotik təhlil mexanizmləri, müxtəlif nəzəriyyələrin müəyyənləşdirdiyi konsepsiyalar Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bir yeni dövr anlayışının irəli sürülməsini zərurət kimi ortaya qoyur. Bu yeni dövrün mahiyyətini ifadə edən düşüncə milliliyin bütün səviyyələrdə aparıcı xətdə görünüşü kimi fundamental məsələdən qaynaqlanır. Ə.Abid yazır: “İstər Azərbaycanda və Qafqazda yerləşən türklər, istərsə mütəmadi bir surətdə hərəkətdə bulunan, yaxud yeni gələn əşirət və qəbilələrin özləri ilə gətirdikləri əksi iqtisadi bədii tələqqilər iki ayrı “kultura” təsiri qarşısında qalmışdı: Sasani ilə ərəb” (1, 71). Burada vurğulanan “iki ayrı kultura” anlayışı bütünlükdə region ədəbiyyatını, mədəniyyətin bütün tərəflərini əhatə edirdi. Ona görə də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə fikir verdikdə bu iki kulturanın işarələdiyi məzmun, təsir və informasiya dalğası bir illə, beş illə ölçüləcək zamanla deyil, yüzilliklərlə səciyyələnir. Musa Şəhəvat, İsmayıl ibn Yəsar, Əbül Abbas Əl-Əma, 44 Bərəkaveyh Zəncani, Əbu Abdulla əl-Müğəlləs, Mənsur Təbrizi,İskafi Zəncani, Xəttat Nizami Təbrizi, Xətibi Urməvi, Əbülməhasim Hüseyn Təbrizi, Əli ibn Hübbətullah Təbrizi, Kafi Zəfər Həmədani, Qətran təbrizi, Xətib Təbrizi, Ömər Gənci, Eynəlqüzzat Miyanəçi, Əbulla Gəncəvi, Fələki Şirvani, İzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Qivami Mütərrizi, Şihabəddin Sührəverdi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Zülfüqar Şirvani, Mahmud Şəbustəri, Hümam Təbrizi, İzəddin Həsənoğlu, Marağalı Əvhədi,Arif Ərdəbili, Əssar Təbrizi, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah Qasım Ənvar, Bədr Şirvani, Hamidi, Mirzə Cahanşah Həqiqi, Kişvəri, Həbibi, Həqiri Təbrizi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Məhəmməd Əmani, Fədai, Məsihi, Saib Təbrizi, Qövsi təbrizi və s. sənətkarlar “iki ayrı kultura”nın təsiri qarşısında bədii düşüncənin zənginləşməsinə xidmət etmiş və milli kulturanın prinsip və mexanizmlərini daha çox alt qatda, məzmun elementlərində ifadəyə yönləndirmişlər. Əlbəttə milli mədəniyyətin qoruyuculuq missiyası burada bütün təfərrüatı ilə üzdə görünən hadisə deyildir. Onu da əlavə edək ki, milli mədəniyyətin qoruyuculuq səviyyəsini anadilli ədəbiyyata qədərki mərhələdə bir başqa prinsip və mexanizmlərlə, mətn, epizod və hadisə elementləri ilə izləmək məcburiyyətindəyik. Burada formul, dil faktları yüzə-yüz Sasani və ərəb kulturasının ortaya qoyduğu və zərurət kimi işarələdiyi sistemə riayətlə müəyyənləşir. Bunlar milli ədəbiyyat məsələsində bir qədər ağrılı və ciddi məsələlərdir. “Bütün mövzuları Qafqaz və Azərbaycan torpaqlarında vücudə gələn vaqeələrə aid olan və ədəbiyyatımızın ilk dövrlərini aydınlaşdırmaq üçün mühüm bir material təşkil edən Qorqud kitabı tamamilə bu dövrün ümumi xarakterini ehtiva etdiyindən, onu bu qismdə tədqiq etmək icab 45 etdi. Müsəlmanlıqdan əvvəlki etiqad və etiyadların izlərini daşıyan “Oğuznamə” ərəb dininin tutunmasını mütəaqib qüvvəli bir surətdə inkişaf eyləyən Quran ədəbiyyatının təsiri altında yeni İslami bir şəkildə doğan başqa xalq mübdələrini tərk edərək meydandan qalxmışdır: qismən də islami bir şəkil alaraq uzun müddət yaşamışdır. Oğuz mədəniyyətinin ədəbiyyatımızdan qalxması isla- miyyətin başlanğıcında olmamışdır. Bunlar müsəlmanlığın intişarından sonra da çox zamanlar qüvvədə yaşamışdır” (1, 83). Ədəbiyyatımızın ilk dövrlərini, etnosun keçib gəldiyi yolu, yaratdığı milli mədəniyyəti aydınlaşdırmaq üçün Qorqudun kitabı doğurdan da əvəzsiz mənbədir. Bu mənbənin verdiyi informasiya təkcə özünəqədərki olanlarla məhdudlaşmır, burada həm də sonrakı dövrün prosesini mədəniyyətdə şaxələnmənin necə getdiyini aydınlaşdırmaq baxımından əvəzsiz mənbədir. Daha doğrusu, XVIII əsrə gələn yolun müəyyənliyinin ən başlıca ünvanıdır. Bunun isə istiqaməti şedevr nümunələrin (“Koroğlu”nun, “Əsli və Kərəm”in, “Aşıq Qərib”in, “Abbas və Gülgəz”in, “Tahir və Zöhrə”nin) reallaş- ması ilə texnoloji inkişaf keçirmiş, milli mədəniyyətin gəldiyi bağları aydınlaşdırmışdır. Məhz Şah İsmayılla Kərəmin qafiyəsi arasında aparılan müqayisələr, eləcə də dünya şöhrətli “Koroğlu” nəğmələri ətrafında aparılan mülahizə və təhlillər, ustad aşıqların yaradıcılığındakı əsrarəngizlik M.P.Vaqifə gələn yolun müəyyənliyidir. Koroğlunun qoşmaları haqqında mülahizələr yürüdən A.Xodzko yazır: “Koroğlunun təbii qayalardan, büllur fəvvarələrdən fantan verən, dağ çeşməsi kimi saf və təmiz improvizasiyaları – mahnıları, qoşmaları heç bir çətinlik olmadan öz-özünə qəlbinin dərinliyindən axıb gəlmişdir”. Doğurdan da, Koroğlunun qoşmaları təbii Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|