Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 cəvi, Ə.Cami, C.Rumi, H.Şirazi ilə M.P.Vaqif yaradıcılığı ətrafında müqayisələrdə vurğulanan əsas tendensiya bundan ibarətdir ki, bunlar şairdirlər. “Şier maddəsi yoxdur”, “ancaq sənətkardırlar”. Burada vurğulanan digər məqam “rişteyi- nəzmə düzürlər və hərgiz nəzmlərində bir təsir yoxdur; bəlkə əksərinin nəzmlərində heç məzmuni-səhih dəxi tapılmaz” qənaətidir. Burada mübahisələrə yol açacaq ciddi məqamlar kifayət qədərdir. Ancaq bizim problemimiz səviyyəsində olmadığı üçün məsələnin dapa təfərrüatlı şərhinə maraqlı deyilik. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz sənətkarlar nəinki Şərq ədəbiyyatının, eləcə də dünya ədəbiyyatının əvəzsiz simalarıdır. Sadəcə olaraq M.F.Axundovun düşüncəsində şair / nəzmi ustad, şeir / nəzm / şair terminlərinin işarələdiyi məzmun və onların mahiyyətinə münasibətin ifaəsidir. Göründüyü kimi, burada vurğulanan əsas məsələlərdən biri də M.Füzulinin “nazimi-ustad” adlanması ilə bağlı olanlardır. Bütün bunların axarında diqqət M.P.Vaqifə yönəlir və Vaqif yaradıcılığının özünəməxsusluğunun, sənətkar olaraq fikirlərinə müqailliyini onda gördüyünü vurğulayır və “zikr etdiyim şərt bir növ ilə onda göründü” formatını ortaya qoyur. Daha sonra bu müqabilliyin daha klassik və uğurlu variantı kimi Q.Zakiri təqdim edir. Fikrimizcə, M.F.Axundovun ədəbiyyatşünaslıq düşüncəsində məsələlər XIX əsrin yeniləşən ədəbiyyat təsəv- vürlərinə əsaslanır. Onun nəticəsi kimi burada bir qədər mübahisəli görünəcək qənaətlər özünə yer alır. M.P.Vaqif timsalında bunlar bizim də təsəvvürlərimizə yaxındır. Mübahi- səli görünən Vaqifə qədərki olanlarla bağlıdır. A.Ərdəbili “sözdə xəyal yoxsa onda can olmaz” deyirdi. Bütün bunlar bir bütöv olaraq Vaqif timsalında XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatını və ondan sonrakı mərhələnin axarını 37 müəyyənləşdirməyə və obyektiv qənaətlər yürütməyə əsas yaradır. Əlbəttə bu mülahizələr bütün tərəfləri ilə əvvəldən axıra qədər də elmi-nəzəri fikirdə birmənalı qəbul olunacaq mülahizələr deyildir. M.P.Vaqifin sənət düşüncəsinin parametri, sxemləri o qədər milli yaddaşa, etnos təsəvvürünə bağlanır ki, sona qədər onun dərinliklərinə gedib çıxmaq özü müşkül görünür. Çünki poeziyanın sehri nəzəri düşüncənin gedib çıxa biləcəyi imkandan çox-çox dərindədir. Ona görə də “biz nəzəriyyədən, hər nə qədər intellektuallıqdan, realizmdən, psixologizmdən, bədii forma əlvanlığı və sairədən danışsaq da, yenə bir nəticəyə gəlib çıxırıq ki, şeirin ürəyi xalqın ürəyi, şeirin fəlsəfəsi xalqın həyat fəlsəfəsi, şeirin əxlaqı xalqın gözəl əxlaqi keyfiyyətləri, şeirin dili xalqın dili olmalıdır” (23, 142). Doğurdan da, xəlqilik böyük ədəbiyyatın vuran ürəyidir və Vaqif şeirinin dili elə xalqın dili, gözəl əxlaqi keyfiyyətləridir. M.P.Vaqiflə M.V.Vidadinin məşhur deyişməsində vurğulanan bir məqam var. Əlbəttə bu deyişmə Azərbaycan, bütünlükdə türk xalqlarının bədii düşüncəsi üçün əvəzsiz sənət nümunəsidir. Təəssüflə qeyd olunmalı odur ki, nədənsə ədəbi- nəzəri fikir bu abidənin mahiyyətinə, təfərrüatlı təhlilinə elə də diqqət göstərməyibdir. Burada vurğulanan bir məsələ M.V.Vidadinin dediyi “küllü-Qarabağın abi-həyatı, nərmü- nazik bayatıdır, bayatı” misralarındadır. Paradiqmatik düzüm bunu bir milli təsəvvür faktı olaraq müəyyənləşdirir. Sadəcə olaraq M.P.Vaqiflə deyişməsi üzərində aydınlaşan bu mülahizələr küllü-Qarabağın abi-həyatı timsalında bütünlükdə Azərbaycan poeziyasını və bu mühit səviyyəsində M.P.Vaqif sənətinin ecazkarlığını aydınlaşdırır. Türk bədii düşüncəsində zaman və məkan təkrarlanması təbii proses olaraq bütün zaman kəsiklərində boy göstərir. Bu 38 təkrarlanma xalq şeirindən gələnlər timsalında bədii düşüncəni şərtləndirir. S.Mümtaz məhz bütün bunların nəticəsi olaraq yazırdı: “Molla Pənah Vaqif də Azərbaycan ədəbiyyatını çiçəkləndirən qüdrətli şairlərin biri, daha doğrusu əsrində yetişən şüəranın pişvası olmuşdur. Molla Pənah Vaqifi öz milləti cani-dildən istədiyi kimi sair millətlər də sevib ehtiram edirlər” (74, 263-264). Azərbaycan ədəbiyyatında milliləşmə, intibahın milli konseptdə inkişafı Nizamidən Füzuliyə və oradan da Vaqifə gəlişdə müəyyənləşir. Əlbəttə XIX əsrdə, eləcə də XX əsrin bütün təhlillərinin mahiyyətində inkişafın sistemi, texnologiyasının spektrlərinin müəyyənləşməsi dayanır. Çünki aparılan müşahidələr milli mədəniyyətin genetikasını, inkişaf modelini bir problem olaraq əsasa çevirir. Bunun isə zəngin ədəbiyyat tarixində sxemləri daha çox xalq düşüncəsində olanlarla yaşarılıq qazanır, etnos şüurunun bərqərar olunması ilə şərtlənir. XVI əsr bu müstəvidə Səfəvilərin hakimiyyəti, Şah İsmayıl Xətainin qurduğu dövlətçilik sistemində daha çox özünü göstərdi və bir növ əsas xətdə dayandı. Milli düşüncənin dövlətçilikdə boyartımına yaradılan şərait və bütünlükdə məsələnin bu istiqamətə yönləndirilməsi cəhdləri Xətai / Füzuli / Qurbani xəttini intibah hadisəsi kimi şərtləndirdi və nə qədər yaxınlıq, yaxud da uzaqlığa baxmayaraq oyanışın istiqaməti, boy göstərən spektrləri mill düşüncənin aparıcılığa gedişini şərtləndirirdi. Məyyən tərəfləri ilə Qazi Bürhanəddini də daha əvvəlin faktı olaraq bura qatmaq gərəyi yaranır. Oyanışın isə əsas başlanğıcı XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində olanlarla Şah İsmayılla bağlanır. Onu da əlavə edək ki, bu intibahın mövcudluğunda Şah Xətainin rolu nə qədər güclü müşahidə olunsa da, yenə Səfəvilər sarayında yaşayıb yaratmış və ona Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|