Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
292 uyğun səviyyədə müxtəlif formalarda çatdırırdı. Və M.Füzulidə M.V.Vidadi kimi bədii estetik düşüncənin həyat həqiqətini ifadəsi gördümlə reallaşır. M.Füzuli, M.V.Vidadinin “Gör- düm”ü ilə Vaqifin “Görmədim”i bütün parametrləri ilə Əhməd Yügnəklinin “itmiş insanlığın parlaq gövhərinə” dayanır. Vəfa hər kimsədən istədim, ondan cəfa gördüm, Kimi kim bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm. Kimə kim, dərdimi zihar qıldım istəyib dərman, Özümdən həmbetər bir dərdə onu mübtəla gördüm. Mükəddər xatirimdən qılmadı bir kimsə ğəm dəfin, Səfadan dəm uran həmdəmləri əhli riya gördüm. (52, 115). M.Füzulinin, M.V.Vidadinin “Gördüm”lə ortaya qoyduğu bədii estetik dünyagörüş M.P.Vaqifdə “Görmədim”lə daha sxematik, məzmunlu və yeni bədii-estetik əxzetmə ilə qəti- ləşdirilir. M.Füzuli və M.V.Vidadi gördüklərini “Gördüm”də qəzəl formatında, Vaqif isə “Görmədim”də müxəmməsdə ümumiləşdirir. “Görmədim”in digər bir klassik nümunəsi XIX əsr aşıq poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Dədə Ələsgərdə fakta çevrilir. Bivəfanın, müxənnəsin, nakəsin, Doğru sözün, düz ilqarın görmədim. Namərdi özümə mən dost eylədim, Namusun, qeyrətin, arın görmədim. Namərdi özümə mən dost eylədim, Yolunda canıma çox qəsd eylədim, 293 Söyüddən bağ saldım peyvəst eylədim, Almasın, heyvasın, narın görmədim. ...Ələsgər elmində olma nəbaləd, Doğru söylə, sözün çıxmasın qələt, Şahiddə iman yox, bəydə ədalət, Alimlərin düz bazarın görmədim. (8, 211). XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı nümayəndə- lərindən olan H.Cavidin “Görmədim”i də öz məzmunu və ruhu etibari ilə bu sırada dayanır və bir tərəfdən M.Füzulinin ruhu ilə səsləşirsə, digər tərəfdən Vaqifə bağlanır. Hər məhəbbət bir xəyanət, hər gülüş bir hiylədir, Hər səadət ruhu oqşar pək sönük bir şölədir, Bəlkə var səhvim? Fəqət gördüklərim həp böylədir... Görmədim, əsla bəladan başqa bir şey görmədim. (21, 69) Bədii-estetik düşüncənin Vaqif normativləri bir xətdə və həm də daha güclü olan tərəf kimi ozan / aşıq təsəvvüründə olanlara bağlanır və demək olar cövhərini də oradan alır. Ona görə də Vidadi və Vaqif yaradıcılığının estetik siması təbii ki, bu və ya digər şəkildə nə qədər yazıda yaşansa da, şifahi düşüncədə aşıqda təkrarlanır, ki, bu da qaçılmazdır. Əksinə, təbii olan, genetik xarakterli təkrarlanandır. Ədəbiyyatşünas Y.Babayev yazır: “Görmədim” yalnız Molla Pənah yaradıcı- lığının deyil, ümumiyyətlə, ədəbi fikir tarixində bəşərin şərinə, insani cəmiyyətlərə, ictimai varlığın eybəcərliklərinə, naqis insan ehtiraslarına, nəfsi istək və əməllərə qarşı yazılmış ən kəskin ittiham şeirlərindəndir, ictimai lirikanın dəyərli 294 örnəklərindəndir. Müxəmməs əruz vəzninin rəməl bəhrində yazılmışdır. Burada sanki müəllif yalnız bütün sosial gerçək- likdən deyil, öz yaradıcılığından, ömrü boyu yazdıqlarından, orada təbliğ və təlqin etdiyi fikirlərdən də imtina edir. Həyatı boyu vəsf etdiyi insan gözəlliyindən yox, insan şərindən və eybəcərliyindən söhbət açır. Bunun səbəbi sənətkarın bədii məntiqlə əsaslandırdığı deyimlərdə, reallığı şübhə doğurmayan bəyanlarda özünün parlaq poetik təcəssümünü tapır” (17, 732). M.P.Vaqifin parlaq poetik düşüncəsi özünəqədərki ədəbiyyat fonunda intibah mədəniyyətini səciyyələndirir və bu mədəniyyət bir xətdə XIX əsrdə Aşıq Ələsgərlə özünün ən yüksək mərhələsini yaşayırsa, digər müstəvidə S.Vurğun istedadı ilə bütövləşir və bədii düşüncənin əlahiddəliyini, qadirliyini, Vaqif bədii-estetik idealının hara yönləndiyini və hesablandığını aydınlaşdırır. Akademik İ.Həbibbəyli yazır: “XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqif yazılı ədəbiyyatda Azərbay- can şeirinin Qurbanisi missiyasını həyata keçirmişdir. Molla Pənah Vaqif Azərbaycanda ədəbiyyatın inkişafında xüsusi mərhələyə çevrilmiş romantik şeirdən realist tərənnümə qəti keçidin banisidir” (45, 4). Doğurdan da, Vaqif şeirinin mahiyyətində bir istiqamətdə, özü də ən zor olan səviyyədə, Qurbanidən (sazdan) gələnlərin missiyasını uğurla həyata keçirmək və yazılı ədəbiyyatda bu xəttin gəlişini təmin etmək dayanır. “Son şeirləri adı” ilə vurğulanan və ədəbi yaddaşda qəlibləşən “Görmədim”, “Bax” Vaqif realizminin özünəməxsus izharıdır. İ.Həbibbəyli bir məqamı da xüsusi olaraq diqqət mərkəzinə çatdırır: “Molla Pənah Vaqif Azərbaycan şeirinin yolunu qəzəl-qəsidə ənənəsindən qoşma-gəraylı istiqamətinə çevirmişdir. Vaqif həm də qoşma və gəraylı janrlarında Azərbaycan şeirinin qızıl fondunu təşkil edən nadir poetik 295 örnəklərin müəllifidir. Bu gün də Vaqifin qoşmaları və gəray- lıları həmin janrda yazılmış ən mükəmməl şeir nümunələri hesab edilir. Fikrimizcə, təkcə ömrünün son anlarında yazdığı üçün yox, özünün mühüm ideya-bədii xüsusiyyətləri və dərin ictimai məzmunu etibarilə “Görmədim” müxəmməsi Molla Pənah Vaqif yaradıcılığının zirvəsidir. Bu, “Bayram oldu” ilə başlanan, “Hayıf ki, yoxdur”la inkişaf etdirilən Vaqif realizminin kulminasiya nöqtəsidir. Vaqifin “Görmədim” müxəmməsi XVIII əsr Azərbaycan şeirinin dövrə, zamana haray səsi, sərt ittihamnaməsidir. Bu zamanı silkələyə bilən nadir şeir nümunəsidir” (45, 4).)..Fikrimizcə, “Görmədim” təkcə XVIII əsr səviyyəsində deyil, M.P.Vaqifin XVIII əsrdən bütün zamanlara yönələn harayı, ittihamnaməsidir. XVIII əsr Azərbaycan şeirinin zirvəsidir. Müxtəsər kim, belə dünyadan gərək etmək həzər, Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyrü şər, Alilər xaki-məzəllətdə, dənilər mötəbər, Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər, İşlənən işlərdə əhkami ləyaqət görmədim. Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam, Həşmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam, Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam, Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam, Başadək bir hüsnü-surət, qəddü qamət görmədim. (89, 174). M.P.Vaqif, doğurdan da, “tərənnümçüdən təqlidçiyə, mədhiyyəçidən ifaçıya çevrilir... Aliləri (ağıl, mərifət və kamal Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|