Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı
Şəkil 2.55. Buxar qatarı.
1834-cü ildə Avstriyadan Prof. Qerstner (alm. Gerstner) Rusiyaya gələrək, çarın göstərişi ilə Peterburq ilə Tsarskoe-selo arasında 27 km uzunluğunda dəmir yolunun çəkilməsi işinə rəhbərlik edir. Bu xətt 1837-ci ildə hazır olur [2.41]. Rusiyada ən böyük dəmir yolu xətti 1843 − 1951-ci illərdə Moskva ilə Peterburq arasında çəkilir. Uzunluğu 645 km olan yolu qət etmək üçün ilk qatar 19 saat vaxt sərf edir. Bu, o dövrdə dünyada ən uzun dəmir yolu xətti idi. Bundan sonra Rusiyada dəmir yolu tikintisi faktiki dayanır [2.41]. XIX əsrin ortalarında xarici sərmayəçilərin Rusiyaya axını güclənir. 1847-ci ildə Moskvada şəhər manufaktura şurasının qərarı ilə Riqli və Qopper iş adamlarına zavod açmaq üçün icazə verilir. Manufaktura şöbəsinin hesabatında deyilirdi: „ Bu zavod başqa regionlar üçün lazım olan maşınların böyuk hissəsini hazırlayacaq və burada olan maşınların təmiri ilə də məşğul olacaq“. Ingilis mühəndisi L.Riqleyin rəhbərlik etdiyi bu firma, dövlətdən yardım və xaricdən maşınların vergisiz gətirilməsinə icazə almışdır. Ilkin vaxtlarda zavodda 115 fəhlə işləyirdi. Burada, həm də texnologiya institutunun yetirmələri çalişırdılar. Ancaq bu müəssisə az rentabelli olduğundan 4 il sonra bağlanmışdır. Maşınqayırma sahəsinin təşkilində əsas çətinlik ölkədə mövcud olan kəndli təhkimçilik sistemi idi. Dağ-mədən və metallurgiya sənayesində
Sənaye inqilabı
mövcud olan məcburi əmək maşınların inkişafı və tətbiqini həddindən artiq çətinləşdirirdi. 1830 ÷ 50-ci illərdə Rusiyada maşınqayırma müəssisələrinin sayı 7-dən 25-ə qədər artmışdı. Beləliklə, demək olar ki, XIX əsrin birinci yarısında tekstil sənayesinin gur inkişafı ilə şərtlənən maşınlara artan tələbat şəraitində maşınqayırma zavodlarının inkişafı həddən çox zəif gedirdi. 50-ci illər Rusiya tarixində xüsusi yer tutur. Bu dövrdə Rusiyada təhkimçilik sisteminin ləğvi üçün daxili və xarici faktorlar yetişir. Avropada gedən sənayeləşmə prosesi tikilən dəmir yollari, gəmiçiliyin, ağır sənayenin inkişafı və ümumi sənaye potensialının artırılması ilə xarakterizə olunur. Bu amillər iqtisadi böhran keçirən Rusiyada kəndli- təhkimçilik sisteminə böyük təzyiq göstərirdi. Bu ərəfədə Rusiyada burjuaziya təbəqəsi formalaşmağa başlayır [2.37]. Yeni kapitalist təsərrüfat formasının tətbiqinə olan iqtisadi və siyasi tələbat və həm də əhalinin antifeodal mübarizəsi Rus çarını təhkimçilik qanununu ləğv etməyə məcbur etmişdir. XIX əsrin ortalarında Rusiyada yaranan yeni ictimai-siyasi şəraitlə bağlı olaraq tekstil sənayesində maşınların kütləvi şəkildə tətbiqi başlanır. Bu sahədə pambıq–kağız istehsalı, orada mövcud olan əmək bölgüsünə görə ön plana çıxır. Təhkimçi əməyinin tətbiq olunmaması yüksək inkişaf ücün zəmin yaratmişdır. Pambıq istehsal edən müəssisələrin qısa bir müddətdə mexanikləşdirilməsi üçün İngiltərənin maşınqayırma sənayesinin təcrübələrindən istifadə edilirdi. Peterburqda yerləşən pambıq sənayesi daha intensiv inkişaf edirdi. Böyük fabriklərin çoxunun aksionerləşdirilməsi nəticəsində firmalar böyük məbləğdə gəlir götürürdülər. Digər tərəfdən, mexanikləşdirmə nəticəsində əməyin yüksək şəkildə təşkili, başqa sahələrdə fəaliyyət göstərən fabriklərə nisbətən 2,5 − 3 dəfə çox məhsuldarlıq əldə etməyə imkan yaradırdı. 1861-ci ildə pambıq-kağız istehsalında tətbiq olunan maşınların sayı 10-u keçmişdir. Belə ki, Moskva ərazisinin hesabına 22%, Peterburqun payına isə 39% düşürdü. 50-ci illərdə ipəyirmə prosesinin kütləvi şəkildə mexanikləşdirilməsi Sənaye inqilabı
toxuculuq işində də dönüş yaradır. Rusiyanın pambıq istehsalındakı mexanikləşdirmə, əsasən kətan toxuculuğunda böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Yeniləşmə nəticəsində pambiq-parça istehsalının məhsuldarlığı dəfələrlə artır və nəticədə, ucuz qiymətə mal istehsal etmək mümkün olmuşdur. Bunun nəticəsində daxili bazarda başqa tekstil mallara qarşi güclü rəqabət yaranmışdır. Maşınqayırmanın tərəqqisi və əmək məhsuldarlığının artması başqa sənaye sahələrinin inkişafinda və istehsal gücünün başqa ərazilərdə paylanmasında böyük rola malik idi. Bu geniş prosesdə, dəmir yolu aparıcı əhəmiyyət kəsb edirdi. Istehsal prosesinin tərkib hissəsinə çevrilən dəmir yolu maşınqayırma sənayesinin ümumi inkişafı üçün əsas faktorlardan birinə çevrilir. Şəxsi dəmir yolu tikintisini maliyyələşdirmək üçün çar Rusiyası 1867-ci ildə „dəmir yolu fondu“nu təsis edir. Burada daxili kapitaldan əlavə xarici kapitalın dəmir yolu tikintisinə cəlb edilməsi üzrə işlər görülür. 1861
− 80-ci illərdə Rusiya dəmir yolunun uzunluğu 14 dəfə artaraq 22 min km-i keçmişdir [2.15]. Nəticədə Rusiyanin Avropa hissəsində şaxələnən dəmir yolu sistemi yaradılır. Mərkəzi Moskva olan bu şəbəkə, 4 qoldan ibarət idi: Moskva, Baltikyanı, Azov-Qaradəniz və Qərb. Moskva dəmir yolu 18 xəttdən ibarət olub, 8 min km-ə çatırdı. XIX əsrin 60-cı illərində dəmir yolu nəqliyyatı Rusiyada yük daşınmasında geniş tətbiq olunur. 1861 − 77-ci illərdə yük daşınması 25 dəfə artır. Avropada dəmir yolu tikintisində müxtəlif firmalar çalışdığından çox vaxt tikilən yolların eni də müxtəlif olurdu. İngiltərədə, ABŞ-da müxtəlif endə dəmir xətləri mövcud olduğu halda, Rusiyada yalnız eni 1524 mm olan dəmir xətti çəkilmişdir. 90-cı illərdə sənayenin bir çox sahələrində yeni energetika sistemlərinin yaranması nəzərə çarpır. Bu baxımdan Ural zavodlarında görülən işlər birincilər sırasında idi. 90-cı illərdə Uralda energetika sistemində elektrik mühərriklərindən istifadə edilməyə başlanır. 1890-cı ildə Perm top zavodunda Rusiyada ilk elektrik stansiyası tikilir [2.42].
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|