XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
388
Onun işləri sonralar Peterburqda çalışan rus alimləri Zvorıkin, Briks
və Savin tərəfindən inkişaf etdirilmişdir [2.87
−
93]. Şəkil 2.101-də Time
nəzəriyyəsinə əsasən yonqarın əmələgəlmə sxemi təsvir edilmişdir.
Burada göstərilən
β
bucagı yonqarın əmələ gəldiyi kəsmə bucağını
göstərir. Timenin “Metal və ağacların emalında yaranan müqavimət
haqqında” əsərində metal və ağac hissələri üzərində aparılmış sınaqların
nəticələri çap olunmuşdur. Alət pəstaha müəyyən dərinlikdə daxil
olduqdan sonra, maili müstəvi üzrə kəsmə prosesi baş verir. Kəsilmiş
yonqar alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə başlayır (şəkil 2.102). Time
sınaqları zamanı həm də, qalın yonqarlarda forma dəyişikliyinin güclü
olduğunu müşayət edir. O, kövrək materiallarda başqa mənzərənin
şahidi olur. Bürünc, çuqun və sinkin emalında alətin kəsməyə girişi
zamanı, öncə hər şey normal gedir. Sonra isə yonqar sınır və sonrakı
yonqarla birləşir (şəkil 2.103).
Timenin işləri yonqarın əmələ gəlməsinin tədqiqi istiqamətində ilk
fundamental iş sayılır. Buna görə də o, kəsmə nəzəriyyəsinin banisi
hesab edilir [2.90].
Şəkil 2.103. Kövrək materiallarda yonqarın əmələ gəlməsi.
Timenin işlərindən üç il sonra, 1873-cü ildə fransız alimi Onri
Treska (fran.
Henry Edouard Tresca) üstyonuş prosesinin tədqiqinə həsr
olunmuş işlərini “Bərk cismin deformasiyasında” [2.91] çap etdirir. O,
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
389
ilk dəfə olaraq, yonqarın əmələ gəlməsi, strukturu və formasını
araşdıraraq bu qənaətə gəlir ki, yonqar çıxarılandan sonra onun
uzunluğu alətin getdiyi yolun uzunluğundan kiçikdir. Bu hadisəni
Treska meterialın kəsmə zamanı deformasiyaya uğrayaraq “oturması”
ilə izah edir və bunu kəmiyyətcə nəzərə almaq üçün R əmsalından
istifadə edir. Onun qənaətincə bu əmsal 1/3
≤
R
≤
½ arasında yerləşir.
Treskanın nəzəriyyəsinə görə alət pəstaha daxil olduqdan sonra öncə
materialda müəyyən dərinlikdə oturma baş verir və bu, müəyyən bir
həddi keçdikdən sonra material alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə
başlayır (şəkil 2.104). Treskanın bu ideyası sonralar Timenin işlərində
də öz təsdiqini tapır.
Şəkil 2.104. Treskaya görə yonqarçıxarma.
Time və Treskanın tədqiqatları kəsmə prosesinin araşdırılmasına aid
olunan klassik
işlər sayılır. Burada, ilk dəfə olaraq, kəsmə zonasında
baş verən proseslər izah olunmuş, alət-pəstah qarşılıqlı təsiri araşdırıl-
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
390
mış və onun emal prosesinin gedişindəki rolu göstərilmişdir. Onlar, ilk
dəfə olaraq, kəsmə nəzəriyyəsini işləmiş və qüvvənin hesablanması
üçün həndəsi asılılıqlar əsasında düstur təklif etmişlər.
70-ci illərdə ingilis alimləri Smit və Mallok alət və pəstah arasında
baş verən sürtünmə prosesi və emal olunmuş səthin keyifiyyətini
araşdırmışlar [2.92, 2.93].
Sonrakı tədqiqatlarda mexaniki emal zamanı materialın deformasiya
olunmasını nəzərə almaqla yonqar əmələ gəlməsinin nəzəri əsasları
öyrənilir. Bu zaman materiala tətbiq olunan qüvvənin təsirindən onun
daxilində baş verən dəyişikliklər araşdırılır. Alman alimi Kik (alm.
Kick) materialları emal və mexaniki xassələrinə görə qruplaşdırır [2.94].
Materialın tökülmə və forma alma qabiliyyəti, kövrəklik, parçalanma və
yonulma kimi xassələri buraya aid olunur. Paul Lüdvik yonqarçıxarma
prosesinin nəzəri əsasları üzərində işləyərək, kəsmə zamanı materialın
daxilində baş verən dəyişiklikləri onun xassələri əsasında izah etməyə
çalışmışdır [2.102].
Macar professoru Aleksandr Retyönun gördüyü işlərə, Lüdvikin
işlərinin davamı kimi baxmaq olar. O, xarici qüvvələrin təsirindən
material daxilində plastik deformasiyaları təyin etmək üzrə işləyir.
Deformasiya üçün lazım olan qüvvə burada yavaş deformasiya zamanı
daxili sürtünmə kimi təyin edilir. Daxili sürtünmə dedikdə, burada bərk
cismin daxilində kiçik hissəciklərin xarici qüvvənin təsirindən bir-birinə
nisbətən sürüşməsi zamanı yaranan sürtünmə nəzərdə tutulur.
XX əsrin əvvəllərində Teylor kəsmə prosesini alətin kəsicilik xassəsi
və səthin keyfiyyəti ilə əlaqələndirir. Tezkəsən alət poladının praktikada
geniş tətbiqi ərəfəsində sırf nəzəri baxışlara əsaslanan Lüdvikin
“mexaniki texnologiya”sı praktikada öz geniş tətbiqini tapa bilmir.
Uzun sürən fasilədən sonra alimlər yenə də mexaniki emal prosesini
qiymətləndirmək üçün “plastiklilik nəzəriyyəsi”ndən istifadə edirlər.
1953-cü ildə alman alimləri Opitz və Huks ilk dəfə olaraq kəsmədə
Morun işlədiyi sürtünmə müstəviləri nəzəriyyəsini tətbiq edirlər [2.95].
XX əsrin əvvəlində elektrik mühərriklərinin dəzgahlarda tətbiq edil-