Matematikadan o’quv-uslubiy majmua

2. Tekis shakl yuzasini hisoblash
Yuzani dekart koordinatalarida hisoblash
Aniq integralning geometrik ma’nosiga asosan (29.3-band) abssissalar o‘qidan yuqorida yotgan, ya’ni yuqoridan ( ) funksiya grafigi bilan, quyidan o‘q bilan, yon tomonlaridan va to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning yuzasi
(17.1)
integtegralga teng bo‘ladi¹.
Shu kabi, abssissalar o‘qidan pastda yotgan, ya’ni quyidan ( ) funksiya grafigi bilan, yuqoridan o‘q bilan, yon tomonlaridan va to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli trapetsiyaning yuzasi
(17.2)
integtegralga teng bo‘ladi.
(17.1) va (17.2) formulalarni bitta formula bilan umumlashtirish mumkin:
(17.3)
Misol
, va chiziqlar bilan chegaralangan tekis shakl yuzasini (17.1) formula bilan topamiz:

Yuzani hisoblashga oid murakkabroq masalalar yuzaning additivlik xossasiga asoslangan holda yechiladi. Bunda tekis shakl kesishmaydigan qismlarga ajratiladi va aniq integralning xossasiga ko‘ra tekis shaklning yuzasi qismlar yuzalarining
yig‘indisiga teng bo‘ladi.
Misol
va chiziqlar bilan chegaralangan tekis shakl yuzasini hisoblaymiz. Bunda berilgan tekis shaklni yuzalari va bo‘lgan kesishmaydigan qismlarga ajratamiz (6-shakl). U holda yuzaning additivlik xossasiga asosan berilgan tekis shaklning yuzasi qismlar yuzalarining yig‘indisiga teng bo‘ladi.
Demak,



kesmada ikkita va uzliksiz funksiyalar berilgan va da bo‘lsin. Bu funksiyalarning grafiklari va , to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan tekis shaklning yuzasini topamiz.
Har ikkala funksiya musbat bo‘lganda bu tekis shaklning yuzasi yuqoridan va funksiyalar garfiklari bilan, quyidan o‘q bilan, yon tomonlardan va to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan egri chiziqli
trapetsiyalar yuzalarining ayirmasiga teng bo‘ladi:
(17.4)
(17.4) formula kesmada uzluksiz va musbat bo‘lmagan va
funksiyalar uchun ham o‘rinli bo‘ladi.
Haqiqatan ham, agar va funksiyalar kesmada
manfiy qiymatlar qabul qilsa (bunda ) (7-shakl), har bir funksiyaga bir xil
o ‘zgarmas qiymatlar qo‘shish orqali va funksiyalar grafiglarini o‘qidan yuqorida joylashtirish mumkin (6-shakl).
8-shakldagi tekis shakl 7-shakldagi tekis shaklni parallel ko‘chirish orqali hosil qilindi. Shu sababli yuzaning ko‘chishga nisbatan invariantlik xossasiga ko‘ra bu tekis shakllar teng yuzalarga ega bo‘ladi.
8-shakldagi yuza uchun (4) formula o‘rinli, ya’ni

Bundan

Demak, (17.4) formula 7-shakldagi tekis shakl uchun ham o‘rinli bo‘ladi.
Ayrim hollarda yuzani hisoblashga oid masalalar yuzaning ko‘chishga nisbatan invariantlik xossasidan foydalangan holda soddalashtiriladi. Bunda tekis shakl yuzasi (17.4) formulada va o‘zgaruvchilar ( va o‘qlar) ning
o‘rnini almashtirish yo‘li bilan hisoblanadi (9-shakl), ya’ni
. (17.5)


Misollar
1. va chiziqlar bilan chegaralangan tekis shaklning yuzasini hisoblaymiz.
Tekis shakl umumiy va nuqtalarga ega bo‘lgan parabola va to‘g‘ri chiziq bilan chegaralangan. Tekis shaklni uchta qismga, ya’ni yuzalari ga teng bo‘lgan va parabolik sektorlarga va yuzasi ga teng bo‘lgan parabolik uchburchakka ajratamiz (10-shakl).
Bunda (17.1) va (17.4) formulalarni qo‘llab, topamiz:

Bu yuza o‘zgaruvchi bo‘yicha hisoblanganda tekis shaklni qismlarga ajratiish shart bo‘lmaydi:
2. , , chiziqlar va ordinatalar o‘qi bilan chegaralangan tekis shakl yuzasini
hisoblaymiz (11-shakl):

Agar egri chiziqli trapetsiya yuqoridan parametrik tenglamalar bilan berilgan funksiya grafigi bilan chegaralangan bo‘lsa (17.1) formulada o‘rniga qo‘yish orqali o‘zgaruvchi almashtiriladi.
U holda
(17.6)
bo‘ladi, bu yerda, va .
Misol
Radiusi ga teng doira yuzasini hisoblaymiz. Buning uchun koordinatalar boshini doiraning markaziga joylashtiramiz. Bu doiraning aylanasi parametrik tenglamalar bilan aniqlanadi va doira koordinata o‘qlariga nisbatan simmetrik bo‘ladi. Shu sababli uning birinchi chorakdagi yuzasini hisoblaymiz ( bunda o‘zgaruvchi dan gacha o‘zgarganda parametr dan gacha o‘zgaradi) va natijani to‘rtga ko‘paytiramiz: