Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Zakończenie 

410

 

 

Zainteresowanie Zapolskiej sferą nadnaturalną wynika prawdopodobnie z psy-

chologicznych fascynacji pisarki, a także ze szczególnego jej uwrażliwienia na duchowe 

aspekty istnienia. Uwagę zwraca tutaj przede wszystkim doskonała znajomość kon-

cepcji teozoficznych, eksponujących ambiwalencję wszechświata, ścieranie się potęg 

dobra i zła, dwoistość konstrukcji ludzkiej jaźni czy przywołujących idee „ruchomej” 

duszy. 

Inkorporacja wątków ezoterycznych do twórczości drugiej generacji jest zatem 

problemem dość złożonym, posiadającym szeroki kontekst i nadbudowę filozoficz-

ną, kulturową, a nawet obyczajową. Transpozycja podobna staje się rezultatem szcze-

gólnego oddziaływania okultystycznych idei na wyobraźnię artystyczną, próbą od-

powiedzenia na pytania zadawane u schyłku epoki. Podejmowane próby dookreśle-

nia czy sprecyzowania duchowości lub formułowany postulat wskazania zidentyfi-

kowanej (być może nawet tak materialnej jak atom) cząstki spirytualnej

5

 ukonkret-

niły się w utworach literackich, zaświadczając powszechne zainteresowanie tą tema-

tyką. Rozmaite realizacje i użycia motywów stają się egzemplifikacją różnych postaw 

wobec niepoznanego, nienazwanego, dokumentują rozległość fascynacji i znajomość 

ezoterycznych koncepcji. 

Ewolucja postaw wobec nadprzyrodzoności, dokonująca się właśnie na przeło-

mie XIX i XX wieku jest o tyle istotna, że wkrótce podobne zainteresowania stały się 

elementem eksploracji o charakterze naukowym. Zaznaczający się już w XIX stuleciu 

rozpad ezoteryzmu na dziedziny badawcze i sferę filozoficzno-etyczno-religijną po-

głębił się znacznie bardziej na początku XX wieku. Pojawiała się wówczas odrębna 

gałąź wiedzy, zwana psychotroniką (obejmująca różnego rodzaju zjawiska uznawane 

za paranormalne), lecz spirytyzm czy teozofia wciąż zyskiwały zwolenników, two-

rząc  kolejne  odłamy,  inspirując  do  poszukiwania  niezidentyfikowanych  obszarów 

metafizycznych. Barbara Skarga słusznie zauważa, że:  

[…] człowieka pociągała zawsze owa druga, niedostępna strona zjawisk świata, pełna cudów i tajemnicy. 

Wiedza tajemna jest stara jak świat ludzki. Twórczym poszukiwaniom człowieka towarzyszyły zawsze 

dwa pragnienia, nie tylko chęć przeniknięcia sekretów, lecz i chęć zachowania ich dla siebie, miały mu 

one bowiem dać nadludzką moc

6

.  

 

 

5

  

Warto zauważyć, że i dzisiaj istnieją koncepcje, według których dusza ma swoją wagę. Jest nią 21 gramów, które człowiek 

(i tylko człowiek) traci po śmierci. O żywotności tego wątku świadczy choćby film o znaczącym tytule: 21 gramów. 

6

  

B. Skarga, Julian Ochorowicz: pozytywizm i okultyzm, „Człowiek i Światopogląd” 1969, nr 6, s. 65. 

---

411 

Materializm kontra ezoteryka 

 

 

To poszukiwanie doświadczeń wyższego rzędu wyraża się właściwie nie tylko po-

przez eksplorację naukową, próbę empirycznego zweryfikowania rzeczywistości, lecz 

także poprzez kreowanie obrazu przestrzeni fikcyjnej, obdarzonej cechami świata re-

alnego, lecz ubogaconej elementami pozazmysłowymi. Jest to artystyczna kreacja ota-

czającego świata, która odbija pewne charakterystyczne atrybuty rzeczywistości ist-

niejącej. Dobudowany do naturalnego, obszar nadnaturalny stanowi określoną wer-

sję, zaledwie jedną z interpretacji tego, co dostrzega człowiek lub tego, co rzekomo 

pozostaje poza obrębem jego doświadczenia zmysłowego.  

---

 

Spis tabel i ilustracji 

 

 

 

 

 

T A B E L E

 

1. Stosunek nauk ezoterycznych, parapsychologicznych, parafizycznych 

przyrodniczych u Eugena Georga 

15 

2. Teozoficzny amalgamat siedmiu ciał według Edmunda S. Naganowskiego 

(opracowanie własne) 

252 

I L U S T R A C J E

 

1. Model dwudzielności rzeczywistości fikcyjnej w fantastyce grozy  165 

 

---

 

 

---

 

Źródła cytowań 

 

 

 

 

 

 

Abramowski Edward, Dusza i ciało (Prawo współrzędności psychofizjologicznej rozpatry-

wane ze stanowiska teorii poznania i biologii), Warszawa 1903.  

Abramowski Edward, Telepatia doświadczalna jako zjawisko kryptomnezji, Warszawa 1911.  

Abramowski Edward, Źródła podświadomości i jej przejawy, Warszawa 1914.  

Aksakow  Aleksander,  Animizm i spirytyzm.  Tłum.  L.  E.  Böttcher,  ,,Świat  Duchów” 

1902, nry l-10.  

Andree Waleria, Filozofia mistyki dra Karola du Prela i somnambulizm, ,,Świat Duchów" 

1902, nry 8-9. 

Antyspirytyzm, ,,Biesiada Literacka" 1894, nr 14. 

Ariès Philippe, Człowiek i śmierć. Przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1989. 

Ariès Philippe, Śmierć drugiego. Przeł. J. Lalewicz, ,,Teksty” 1979, nr 3. 

Aurelly Kazimierz, Spirytyzm w pierwszej połowie XIX wieku, ,,Świat Duchów” 1902, nr 

9. Bachelard Gaston, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism. Wyboru dokonał H. Chu-

dak. Przeł. H. Chudak, A. Tatarkiewicz. Przedmowa J. Błoński, Warszawa 1975. 

Badeni Jan, Indyjska teozofia w Europie, ,,Przegląd Powszechny” 1887, z. 2. 

---