Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Zakończenie 

406

 

 

wymiar, jawiło się już nie jako sekret natury, lecz jako prawo, określony porządek rze-

czy,  podlegający  logicznemu  wytłumaczeniu.  Dokonywane  w drugiej  połowie  XIX 

wieku odkrycia z zakresu medycyny, fizyki czy chemii jednoznacznie świadczyły nie 

tylko o postępie cywilizacyjnym, ale prowokowały równocześnie do stwierdzenia, że 

rozwiązanie tajemnicy bytu ludzkiego zdaje się już tylko kwestią czasu. 

Obok sporów o spirytyzm/mediumizm manifestowało się jednocześnie znamien-

ne przewartościowanie czy przekształcenie w obrębie postulatów filozoficznych. Eks-

pansywny pod koniec XIX wieku pierwiastek metafizyczny coraz dobitniej ujawniał 

się i w filozofii, i w sztuce, i w ówczesnej obyczajowości. Henryk Struve, obserwujący 

owe przemiany, pisał, że metafizyka w ujęciu pozytywistycznym oznaczała „rzeczy 

leżące raz na zawsze za granicami ludzkiej pojętności” i jako zajmująca się transcen-

dencją „wytwarza ogólne pojęcia o istocie rzeczy”, a tym samym – ponieważ je we-

ryfikuje – jest pozbawiona celowości. Istota rzeczy nie podlega eksploracji naukowej, 

a badaniem zjawisk zajmują się nauki specjalne (przyrodnicze), dlatego metafizyka 

nie ma racji bytu. Tymczasem jednak – konstatował dalej Struve –  

[…] jest rzeczą oczywistą, że nie mamy prawa dowolnie obiektywizować naszych wytworów umysłowych, 

że uznanie istotnej obiektywności naszych wyobrażeń lub pojęć zależy od całego szeregu warunków, okre-

ślanych bliżej przez logikę jako teorię poznania, w ogóle przez naukową metodologię. Tylko, gdy wy-

twór umysłowy czyni zadość tym warunkom, mamy prawo ze stanowiska naukowego uznać obiektyw-

ność jego treści i posiłkować się nim w poszukiwaniach, mających na celu prawdę przedmiotową. Z tego 

stanowiska metafizyka zwraca argumenty pozytywizmu przeciwko jego własnej nauce, wytrąca mu z ręki 

broń, którą chciał ugodzić metafizykę i zadaje tą bronią cios […] pozornej „naukowości” pozytywizmu. 

Bo przecież to właśnie pozytywizm, a nie metafizyka, obiektywizuje całe szeregi pojęć o przyrodzie […] 

i przyznaje przedmiotowość tych pojęć bez naukowego rozbioru ich treści

3

. 

Dokonujące się w ówczesnej świadomości przewartościowanie ideologiczne skut-

kowało nie tylko wzrostem zainteresowania wiedzą tajemną, ale także przekładało się 

na ekspansywność tej problematyki w utworach literackich. Fala fascynacji „niena-

zwanym” wyraźnie wzmogła produktywność motywów okultystycznej proweniencji 

nie tylko w tekstach młodopolan, ale również w twórczości drugiej generacji pozyty-

wistów.  

Istotną cechą tego typu literatury staje się charakterystyczne przemieszanie do-

konujące się w obszarze artystycznych rozwiązań, metoda niejednoznacznej oceny 

rzeczywistości oraz wplecenie w świat przedstawiony pierwiastków nadnaturalnych.  

 

 

3

  

H. Struve, Pozytywizm i zadania krytyczne filozofii, „Biblioteka Warszawska” 1891, t. I, z. 1, s. 39–40. 

---

407 

Materializm kontra ezoteryka 

 

 

W twórczości drugiego pokolenia wyodrębnić można w zasadzie cztery modele 

ezoterycznych inspiracji. Pierwszy z nich, bliski koncepcjom buddyjskim i teozoficz-

nym, opiera się na przekonaniu o istnieniu cząstki spirytualnej jako samodzielnego, 

niejako odrębnego elementu składowego człowieka. Twór taki przechodzi poprzez 

kolejne  etapy  fizyczności,  zyskując  możliwość  samodoskonalenia  w  następujących 

po sobie inkarnacjach. Według takiej koncepcji los człowieka determinują poprzed-

nie egzystencje, a dokonywane przez jednostkę wybory skutkują pozytywnie lub ne-

gatywnie w dalszych żywotach. Ujęcie takie bliskie jest zatem idei doskonalenia du-

cha, dążenia do osiągnięcia wyższego poziomu spirytualnego, co było postulatem fi-

lozofii immanentnej. Pogląd ten, zaprezentowany głównie w utworach Walewskiej 

i Gruszeckiego, znajduje odbicie również w trzech powieściach Zapolskiej (A gdy w głąb 

duszy wnikniemy…, Jak tęcza, Szaleństwo) oraz w noweli Jeske-Choińskiego (Romans bez 

słów). Refleksem koncepcji ducha wyzwolonego jest także Doktor Faust Ostoi.  

Drugi model transplantowania ezoterycznych wątków, prezentujący afirmatyw-

ną wobec okultyzmu postawę, zasadza się na przekonaniu o istnieniu tajemnych sił 

przekraczających możliwości pojmowania i transgresywnych wobec ludzkiej umy-

słowości. Ów sekret rzeczywistości, ujawniany jedynie w szczególnych dla jednostki 

okolicznościach (śmierć najbliższej osoby, traumatyczne doznania, melancholia) lub 

wynikający  z  przyrodzonych  człowiekowi  uwarunkowań  (nadwrażliwość),  staje  się 

pomostem pomiędzy tym, co materialne a tym, co metafizyczne. W ujęciu takim świat 

niematerialny jest obszarem groźnym, bo nierozerwalnie złączonym ze śmiercią, bez-

ustannie wokół niej grawitującym. Podobne koncepcje pojawiają się przede wszyst-

kim w twórczości Zapolskiej (u której elementem współgrającym z tajemnicą jest de-

monizacja przestrzeni poprzez wpisanie w nią jednostek niejednoznacznych genea-

logicznie, łączących pierwiastki człowieczeństwa z cząstkami satanistycznymi czy wam-

pirycznymi), Ostoi (bohaterka Doktora Fausta) oraz Hajoty (na przykład Stefan w Znasz 

li ten kraj czy Bert w On i my). Nieco odmienną optykę, aczkolwiek wpisującą się w za-

kreślone ramy, reprezentują utwory Dygasińskiego. Czynnikiem dominującym jest 

tutaj raczej niechęć do wyjaśniania tajemnicy nadnaturalnego, nieodkrytego, istnie-

jącego w rzeczywistości, w której porusza się jednostka (na przykład Kobylak w Na 

złamanie karku Dygasińskiego).  

Trzeci światopogląd ma charakter negatywny, opiera się bowiem na przekona-

niu o złudności wszelkich zjawisk określanych jako nadnaturalne. Podobna postawa 

jest oczywiście wynikiem przekonania o wyższości wiary chrześcijańskiej nad spiry-

tystyczną czy niepodważalnej wartości religii katolickiej. Koncepcję taką formułuje 

---