Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Wprowadzenie
Ezoteryka istniała na przestrzeni wieków jako dziedzina balansująca na krawędzi na- uki i magicznych rytuałów. Towarzysząca ludziom od początku cywilizacji wiedza tajemna stanowiła przede wszystkim peryferie religii, współtworząc określony obraz rzeczywistości 1 oraz podbudowując lub potwierdzając skonstruowany za pomocą dogmatów obraz świata. Początkowo określana mianem „magii”, przeobraziła się w „wiedzę tajemną”, dostępną jedynie jednostkom wybranym, obdarzonym ponad- naturalnymi zdolnościami czy talentami. Jak konstatuje Teresa Lubańska: […] ponadzmysłowe możliwości człowieka w dawnych czasach uchodziły bądź za cudy bądź za czary, dary boskie lub diabelskie sztuczki. Ludzie o takich możliwościach byli, zależnie od oceny, wynoszeni na ołtarze, względnie paleni na stosie. Każde odstępstwo od normy musiało być jakoś sklasyfikowane w kategoriach dobra lub zła, a więc zgodnie z obowiązującymi zasadami religijnej moralności. Innej nie znano. Dopiero romantyczny światopogląd wniósł świeże spojrzenie na te zjawiska, nasycając świat duchowością, a człowieka obdarzając nieprzeciętnością i całym bogactwem drzemiących w nim, nie- znanych sił. Romantycy podpisaliby się bez chwili wahania pod stwierdzeniem [Lawrence’a] LeShana,
Jak poucza jeden z bohaterów powieści Borysa Akunina, Pelagia i Czarny Mnich (Przeł. W. Łuski, Warszawa 2004, s. 301): „z religią wiąże się wiele czarodziejskich podań, odbijają one ludzki głód cudowności. Trzeba te historie traktować prze- nośnie, a nie dosłownie”. 11 Materializm kontra ezoteryka
iż człowiek jest „powiązany z innymi i z Wszechświatem na sposób, którego jeszcze nie rozumiemy. Jest to sposób oparty na prawach zupełnie innych” niż zasady funkcjonowania ludzkich zmysłów 2 . Ewolucja postaw wobec „spraw nie z tego świata” zachodziła stopniowo, ściśle wiążąc się z modelem cywilizacyjnym, rozwojem technologicznym oraz przeobra- żeniami religijnymi 3 , społecznymi czy ekonomicznymi 4 . Przeciwstawny „wiedzy ta- jemnej” termin „racjonalizm” 5 staje się wówczas elementem kształtującym określony sposób postrzegania ezoteryki i odnosi się do zjawisk zachodzących w kulturze i na- uce. „Racjonalizm i wiedza tajemna znajdują się od dawna w opozycji wobec swoich metod badawczych i możliwości poznania rzeczywistości” 6 . Ten szczególny typ powiązań pomiędzy sferą wiary (duchowości) a sferą nauki, oparty na wzajemnym znoszeniu się różnych ich aspektów, wyraził się także w sposo- bie charakteryzowania czy definiowania obszaru ezoterycznego. Tym samym identy- fikacja okultyzmu zawiera się w twierdzeniu, iż jest on antytetyczny w stosunku do „ro- zumowego” interpretowania przestrzeni. Definicje „nauk tajemnych” opierać się zatem będą głównie na założeniu, iż są one oderwane od „czynnika racjonalnego”, co a priori ma je czynić mniej wartościowymi, pozbawionymi realnego elementu poznawczego. Termin „ezoteryczna wiedza” według definicji zamieszczonej w Słowniku litera- tury polskiej XIX wieku oznacza: (z greckiego esoterikos: to, co znajduje się wewnątrz; w przeciwstawieniu do exoterikos: to, co znajduje się na zewnątrz) potocznie […] to, co trudno zrozumiałe, tajemnicze. Historycznie używany jest w związku z antycznymi szkołami filozoficznymi i wiedzą zastrzeżoną tam dla ograniczonego kręgu audytorium. Ezoteryzm zakłada taki sposób poznania rzeczywistości, jaki wymaga wtajemniczenia, czyli przenie- sienia wiedzy drogą inicjacji z mistrza na ucznia spełniającego określone warunki intelektualne i mo- ralne. Jako syntetyczna i symbolicznie ujęta wiedza o człowieku i wszechświecie, poszukująca „niewi- dzialnego” poza „widzialnym”, pragnie rozświetlić ostateczny sens świata ludzkiego istnienia oraz uka- zać człowiekowi drogę do samorealizacji, harmonii między „wewnętrznym” i „zewnętrznym” 7 . W Vademecum wiedzy tajemnej Cedar podaje, że okultyzm to określenie:
2
T. Lubańska, Racjonalizm a „wiedza tajemna”. Czy jesteśmy ogłupiani?, Białystok 2000, s. 117. 3
Por.: ibid., zwłaszcza rozdział II. 4
Zob.: ibid., s. 27–32, 37–41. 5
Termin przyjęty za T. Lubańską „w znaczeniu postawy filozoficznej i naukowej. Cechuje [go] przede wszystkim pew- ność, że rozum ludzki jest w stanie poznać rzeczywistość, posługując się kryteriami i metodami naukowymi. Oddziela się wiedzę od wiary i wszelkiego irracjonalizmu” (Ibid., s. 7). 6
7
M. Piasecka, Ezoteryczna wiedza. W: Słownik literatury polskiej XIX wieku. Pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 1994, s. 251. Wprowadzenie 12
[…] wywodzące się z łacińskiego occulere – skrywać, a termin ten oznacza tajemną, ezoteryczną wiedzę, wykraczającą poza zakres codzienności. Okultyzm uznaje istnienie trzech światów: duchowego, astral- nego oraz fizycznego. Przedstawicielem pierwszego jest duch, drugiego – energia, trzeciego – materia. Nauki okultystyczne są naukami o tajemnicach przyrody – fizycznej, psychicznej, myślowej i ducho- wej. Zwano je także naukami hermetycznymi lub ezoterycznymi 8 .
W ujęciu Alojzego K. Gleica termin okultyzm jest równoważny ezoteryce, herme- tyce, parapsychologii i wiedzy tajemnej, a: […] pod mianem okultyzmu należy rozumieć ogół nauk, których zadaniem jest prowadzenie badań tajemniczych sił przyrody i człowieka. Okultyzm nie przeczy istnieniu świata duchów, jednak szuka źródeł zjawisk przede wszystkim w ukrytych w człowieku siłach psychicznych 9 . Do podobnych znaczeń odwołuje się nowożytny teozof Charles Webster Leadbetter, stwierdzając, iż: […] okultyzm jest […] studiowaniem ukrytej strony natury, a nawet można powiedzieć całej natury, nie tylko tej małej cząstki, którą zbadać dziś może współczesna nauka. W obecnym stadium naszej ewolucji cała prawie przyroda nieznaną jest dla większości ludzi, gdyż rozwinęli w sobie dopiero małą cząstkę zdolności spostrzegania. Człowiek przeciętny opiera swą filozofię […] na niezmiernie chwiejnych pod- stawach […]. Okultysta ma inne i o ile szersze pojęcie o naturze! Liczy się z siłami wyższych planów, których działanie pozostaje ukrytym dla materialisty i stara się całe swe życie uzgodnić zgodnie z tych praw całokształtem, zamiast je ograniczać na małym pragnieniu. Człowiek, nie mający pojęcia o okul- tyzmie, prawie nie może sobie uświadomić, jak wielkie, jak poważne są jego własne ograniczenia 10 .
[…] okultyzm jako wiedza tajemna człowieka o siłach nadprzyrodzonych, zrodził się z poczucia ludzkiej bezradności wobec tajemnic życia, śmierci, płci, itp. […]. Okultyzm jest najstarszą nauką, zaś mistycyzm najstarszą religią. Oba te zjawiska narodziły się z niemożności udzielenia odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące ludzkiej egzystencji. Tam, gdzie pojawia się tego rodzaju bezradność, ludzie wrażli- wi, obdarzeni bogatą wyobraźnią, zwracają się ku swemu wnętrzu, badając duszę w poszukiwaniu od- powiedzi
11 . Z kolei według Lubańskiej: […] określenie „wiedza tajemna” zawiera w sobie ezoteryzm i okultyzm. Pierwszy z tych wyrazów wywodzi się z języka greckiego i oznacza wiedzę dostępną dla wtajemniczonych. Drugi pochodzi z łaciny (occultus
Cedar, Okultyzm. W: Cedar, Vademecum wiedzy tajemnej, Gdańsk 2000, s. 142–143 9
10
C. W. Leadbetter, Okultystyczna strona muzyki, „Przegląd Teozoficzny” 1922, nr 1/2, s. 66. 11
I. B. Singer, Wprowadzenie. W: O. S. Rachleff, Okultyzm w sztuce, przekł. z jęz. ang. J. Korpanty i I. Liberek, Warszawa 1993, s. 9. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|