Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Wprowadzenie 

24

 

 

Są to zarówno prace afirmujące, jak i negujące pojawienie się nowego działu zjawisk 

i egzemplifikujące najbardziej charakterystyczne dla epoki poglądy. 

Podobna prezentacja ezoteryzmu, ujmowanego jako zjawisko społeczne, histo-

ryczne oraz kulturalne i artystyczne, a w pewnych aspektach także religijno-filozo-

ficzne, jest efektem przenikania się różnych elementów nowych dziedzin i ich wza-

jemnego wpływu.  

W pracy za „okultystyczne” („ezoteryczny”, z obszaru „wiedzy tajemnej”) uznaje 

autorka  ogół  zjawisk  postrzeganych  zwyczajowo  jako  nadnaturalne;  jest  to  zbiór 

przypadków, zdarzeń, czy działania sił o niewyjaśnionym pochodzeniu, początkowo 

określanych  jako  „magia”.  Do  obszaru  tego  zaliczyć  można  takie  zagadnienia,  jak: 

medi umiz m, spirytyz m, magn etyzm („fluidyczny”), kon cepcje r einkarna-

cyjne oraz związane z nimi idee „żywotności” duchów czy sfer, na których istnieją 

cząstki  spirytualne,  ich  związki  lub  wzajemne  relacje  czy  interferencje,  telepatia  

(przekazywanie  myśli,  czytanie  myśli,  przesyłanie  obrazów  myślowych),  onejro-

mancja (czytanie snów, sny prorocze; jest to pochodna teorii o nieświadomych wę-

drówkach  ducha,  poruszaniu  się  w  przestrzeniach  niewidzialnych,  postrzeganie 

przyszłości), przecz ucie (jako manifestacja nieświadomości, odmienny i nadnatu-

ralny sposób postrzegania rzeczywistości obu planów: fizycznego i niefizycznego), 

odczytywanie przyszłości ze znaków lub symboli (także wizje), jasnowidzeni e (po-

zazmysłowe  postrzeganie  teraźniejszości,  przestrzeni  odległych),  identyfikacja 

i postrzeganie  a ury  emocjona lnej (tudzież empatia wyższego rzędu). Wszyst-

kie te elementy stają się integralną częścią przestrzeni niemożliwych do empirycznej 

weryfikacji i w związku z tym postrzegane są jako tajemnicze, niebezpieczne lub nie-

zrozumiałe. Przyczyny występowania podobnych zjawisk są niejasne, a ich istnienie 

zostało potwierdzone częściowo lub wcale. Klasyfikacja taka odpowiada ponadto po-

działowi dokonanemu między innymi przez Richeta, który do zjawisk z dziedziny 

parapsychologii przedmiotowej

49

 zaliczał na przykład telepatię czy przeczucia.  

Książka obejmuje lata największego zainteresowania zjawiskami mediumiczny-

mi (nie tylko z zakresu spirytyzmu), bazując na piśmiennictwie późnopozytywistycz-

nym,  realizowanym  przez  przedstawicieli  drugiego  pokolenia  pozytywistów.  Poza 

 

 

49

  

W odróżnieniu od podmiotowej, polegającej „na badaniu zjawisk niezwykłych, przy których nie występuje żaden objaw 

mechanicznie lub materialnie niezwykły” (K. Richet, Wiedza metapsychiczna, Według wykładu wygłoszonego 24 czerwca 1925 

r. na Wydziale Medycznym w Paryżu, spolszczył J. Świtkowski, „Odrodzenie” 1926, s. 10). 

---

25 

Materializm kontra ezoteryka 

 

obszarem zainteresowania pozostawia natomiast teksty równolegle tworzone przez 

generację młodopolan.  

Nasycenie utworów nowymi ideami metafizycznymi znalazło najpełniejszy wy-

raz w twórczości drugiego pokolenia pozytywistów. Wykorzystywanie wątków ezo-

terycznych odbywało się bądź na zasadzie afirmacji czy zainteresowania zjawiskami 

mediumicznymi, bądź stanowiło wyraz dezaprobaty wobec „okultyzmu”. Istotnym 

elementem stał się jednakże specyficzny sposób wplatania tego typu wątków w treść 

utworów, charakterystyczne unikanie bezpośredniej wykładni przyczyn powstawa-

nia zjawisk (z nielicznymi wyjątkami) czy wskazywanie wartości nadnaturalnych jako 

dopełnienia materialnej rzeczywistości, a zatem elementów współistniejących z fi-

zycznymi. Brak rozdarcia przestrzeni, znamiennego dla literatury grozy lub weird fan-

tasy, stanowi tutaj istotną wartość. Akceptacja koncepcji uzupełniających się wymia-

rów albo wzajemnie przenikających światów – materialnego i niematerialnego (po-

zafizyczego) – odwoływanie się do wyników badań z dziedziny mediumizmu i hip-

nozy  stanowią  element  wspólny  i  charakterystyczny  dla  działalności  artystycznej 

wybranych przeze mnie pisarzy drugiego pokolenia.  

Wyjaśnić  przy  tym  należy,  iż  zaaferowanie drugiego  pokolenia  pozytywistów 

wiedzą tajemną (mediumizmem, hipnozą, onejromancją, metempsychozą, teozofią 

itp.) wynikało ze specyficznego przewartościowania, dokonującego się w światopo-

glądzie drugiej połowy XIX wieku. Rozwój nauk ścisłych, ujawniających niepoznane 

dotąd prawa rządzące naturą, otworzył jednocześnie drogę spekulacjom o charakte-

rze mistycznym czy metafizycznym. Również i rodząca się u schyłku wieku fascy-

nacja kulturą i religiami azjatyckimi w istotny sposób wpływała na kierunek oraz typ 

inspiracji  artystycznych,  o  czym  wyraźnie  świadczy  zarówno  wielość  wypowiedzi 

prasowych, pamiętników czy listów, jak i przenikanie pierwiastków ezoterycznych 

do literatury. 

 

---

 

Rozdział pierwszy 

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne?  

Spirytyzm, mediumizm i dziedziny pokrewne  

Wstęp 

Już dziś istnieją podstawy, by sądzić, że zbadanie zjawisk parapsychicznych (zjawisk psi) pomoże nauce 

współczesnej w spenetrowaniu skomplikowanego świata aktywności psychicznej człowieka, jednocze-

śnie umożliwiając przyrodnikom rozwiązanie fundamentalnych zagadnień, wiążących się z dynamicz-

ną strukturą świata

50

.  

Konstatacja ta jest o tyle interesująca, że stanowi współczesny odpowiednik postula-

tów badaczy dziewiętnastowiecznych, zwięźle tłumacząc zarazem dążenie do rozwią-

zania zagadek wszechświata przy wykorzystaniu różnych działów wiedzy. Warto do-

dać, iż były to dziedziny znane ludzkości od setek (lub nawet tysięcy) lat, które ucho-

dziły za sfery tradycyjnie przypisane działalności o charakterze magicznym, szama-

nistycznym czy mistycznym. 

Skłonność  człowieka  do  odkrywania  coraz  to  nowych  metod  i  pól  badawczych 

doprowadziła do ponownej fascynacji magnetyzowaniem oraz mediumizmem w XIX 

wieku, co pociągnęło za sobą szereg konsekwencji zarówno naukowych, jak obyczajo-

wych i kulturowych. Rozczarowanie empiryczną, ścisłą metodą badań zaowocowało 

 

 

50

  

Przedmowa. W: A. Dubrow, W. Puszkin, Parapsychologia i współczesne przyrodoznawstwo, z rosyjskiego przeł. E. Zakrzewska, 

Warszawa 1989, s. 5. 

---