Mavz u: Dalachoy ( Herba Huperici) turkumi Ilmiy raxbar: reja kirish asosiy qism a) Sistematik birliklari haqida umumiy tushuncha

Magnoliyatoifa (Magnoliophyta)ga umumiy tavsif

Yopiq urug lilar o`simliklar, dunyosining eng yosh va rivojlanayotgan hamda Yer yuzida keng tarqalgan guruhi bo lib, ular mezozoy erasining yura davrining oxirida kelib chiqib, hozirgi geologik davrining oxirida kelib chiqib, hozirgi geologik davrning hukmron o sirnligi hisoblanadi.
Dastlabki yopiq urug li o’simliklar monopodial shoxlangan daraxtlar bo lgan. Ulardan keyinchalik simpodial shoxlangan daraxtlar va nihoyat ko’p yillik va bir yillik o ot o simliklar kelib chiqqan. Yopiq urug’Iilar nihoyatda hilma-xil ekologik sharoitiarga moslzishgan. Tadrijiy rivojlanish jarayoni natijasida ular orasida nihoyatda hilma-xil hayotiy shakllar vujudga kelgan. Yopiq urug’lilarning qarag’aylarga nisbatan ancha murakkablashganligi kuzatiladi. Ularda mevabarglarning o’zaro qo’shilishi natijasida yangi organ urug’chi paydo bo’lgan. Urug kurtak urug’chining ostki kengaygan qismi hisoblangan tugunchada joylashgan. Urug’lar meva yonligi ichida rivojlanadi, shuning uchun ham ushbu guruhdagi o’simliklar yopiq urug’lilar deb ataladi

changlatuvchi hashorotlami ham gulga jalb qiladi. Bundan tashqari yopiq urug’lilar suv o’tkazuvchi to qimada haqiqiy naylaming vujudga kelishi turli sharoitlarda tarqalishida muhim ahamiyatga ega bo ladi. Gulii o simliklar ham boshqa bo limlardagidek nasllar gallanishi kuzatilib, sporofot naslning nihoyatda takomillashganligi va gametofit nasllarining reduktsiyalanganligi bilan tavsiflanadi. SHuningdek faqat gulli o simliklarda qo sh urug’lanish hodisasi kuzatilib, bunda murtakning rivojlanishi bilan birga ozuqa zahirasi hisoblangan endosperm to qimasi ham shakllanadi. hozirgi davrda ko’pchilik sistematiklar (A.L. Taxatadjyan, 1970) gulli o simliklaming dastlabki vakillari tropik zonalaming tog li rayonlaridan kelib chiqqan deb hisoblaydi. haqiqatdan ham hozirgi davrda yashayotgan gulli o simliklaming 120 000ga yaqin turi tropik o`simliklardir.
Subtropik turlar hamda mo otadil va sovuq iqlimli kengliklardagi turlar ham ko pchilikni tashkil etadi. Tropikdagi ko’pchilik o’simlik turlari daraxtlar hisoblanadi. SHunday qilib, yopiq urug lilaming Yer yuzida keng va tez tarqalishi urug kurtakning himoyalanganligi mevaning kelib chiqishi, ko sh urug’lanish hodisasi, shuningdek urug chi va mevalaming va chang donachalaming tarqatuvchi, changlatuvchi - hashoratlar va qushlaming paydo bo’lishi va ulaming yalpi tarqalish davri yopiq urug’lilaming shakllangan davri bilan chambarchas bog’liq. Yopiq irug lilar Yer yuzida namlikning o zgarishi, yorug likning ortishi va havoning quruqligi kabi o zgarishlarga ancha moslashgan. Ular tashqi muhit sharoyitiga jaqshi moslashganligi uchun ham yorug lik energiyasidan to liq foydalanishi va o simliklar dunyosi vakillari orasida g olib guruh sifatida ajralgan. Gulli o’simlikIar biosferada va inson hayotida nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Ular ko p miqdordagi S02 ni yutib, atmosferani 0 2 bilan boyitadi. SHuningdek iqlim va tuproq hosil bo’lish jarayonla
Yopiq urug lilar ko’p miqdorda organik modda to’playdi. Organik moddalar hayvonlar va odamlar tomonidan foydalaniladi. Yopiq urug’Iilarga deyarli barcha o’simliklar kiradi. Ular don-dukkakli, yong’oq mevali, savzavot, poliz, moy beruvchi, texnik va boshqa o’simIiklardir. Ular oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat (to’qimachilik, oziq-ovqat, qog oz, tibbiyot) uchun xom ashyo hisoblanadi. XX asming boshlarida olimlar tomonidagi turli xildagi yopiq u ru g li o simliklarning filogenetik tizimlari yaratiladi. hozirgi vaqtda nihoyatda hilma-xil tizimlari mavjud bo’lib, ulamingbirortasi ham ko`pchilik tomonidan e otirof etilmagan. Chet ellarda yopiq urug’lilaming Engler, Vettshteyn, Bessi va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan filogenetik tizimlaridan foydalaniladi. hozirgi davrda keng foydalanilayotgan va ilmiyligi bilan ajralib turuvchi akademik A.L. Taxtadjyan tizimidir. Uning tizim XX asr filogenetik sistemalari yutuqlari, shuningdek chog’ishtirma morfologiya va gulli o’simliklaming sistematikasiga doir yangi kashfiyotlaming natijalari hisobga olingan. Bularga tsitologiya boMimining yangiliklari, embriologiya, palinologiya ( chang donachalari va sporalarini o rganuvchi soha), biokimyo va boshqa sohalami ko rsatish mumkin. A.L.Taxtadjyan fiologenetik tizim gulli o simliklar haqidagi euantnazariyasiga asoslangan. Ushbu nazariyaga binoan yopiq urug’laming guli ochiq uru g lam in g bennetitsimonlar qubbasi yigindisidan iborat b o lib , gulli o’simliklaming sodda va qadimgi vakillari magnoliyakabilar, dalachoykabilar kabi ajdodchalaming vakillari hisoblanadi.
XX asrning boshida gulli o’simliklarning turlar soni 160 mingtagacha deb hisoblangan, asr o’rtalarida 200 mingdan ko’proq va hozirgi kunda esa 533 ta oila, 13000 tacha turkumga mansub 250000 ta atrofida turlar mavjudligi aniqlangan.
So’nggi ma’lumotlarga qaraganda, hozir yer yuzida magnoliyatoifalarning 2 ta ajdodi mavjud. Gulli o’simliklar 2 ta ajdodga bo’linadi. Ikki pallalilar (Dicotyledones yoki Magnoliopsida) va bir pallalilar (Monocotyledones yoki Liliopsida).Akademik A.L. Taxtadjyan tasnifida ikki urug’ pallalilar ajdodini 7 ta kichik ajdodga (325 oila, 10000 turkum, 80000 tur) bir pallalilar ajdodini 3 ta kichik ajdodchaga (65 oila, 3000 turkum, 60000 turga) ajratadi.
Subtropik turlar hamda mo otadil va sovuq iqlimli kengliklardagi turlar ham ko pchilikni tashkil etadi. Tropikdagi ko’pchilik o’simlik turlari daraxtlar hisoblanadi. SHunday qilib, yopiq urug lilaming Yer yuzida keng va tez tarqalishi urug kurtakning himoyalanganligi mevaning kelib chiqishi, ko sh urug’lanish hodisasi, shuningdek urug chi va mevalaming va chang donachalaming tarqatuvchi, changlatuvchi - hashoratlar va qushlaming paydo bo’lishi va ulaming yalpi tarqalish davri yopiq urug’lilaming shakllangan davri bilan chambarchas bog’liq. Yopiq irug lilar Yer yuzida namlikning o zgarishi, yorug likning ortishi va havoning quruqligi kabi o zgarishlarga ancha moslashgan.
. Magnoliyasimonlar (Magnoliopsida) ajdodining umumiy tavsifi
Bu ajdodning muhim va oziga xos xususiyati murtagining ikki urugpallali bolishidir. Ammo kamdan-kam hollarda urugpallalar 1 ta yoki 3-4 ta bolishi ham mumkin. Barglari bandli, bazan otroq; asosan patsimon, torsimon, panjasimon, bazi hollardagina parallel yoki yoysimon (chinnigul, zubturum) tomirlangan. Poyada kambiy halqasi mavjud. Shu sababdan ikkilamchi yogonlashishga ega. Postlogi va ozagi aniq shakllangan. Murtak ildizidan bosh ildiz hosil boladi va u o’q ildiz sifatida osimlik umrining oxirigacha saqlanadi. Vakillari ot va qisman daraxtlar. Gullari aksariyat 5 qismda 4 azoli (jag-jag, kurttana, zubturum) bolib, bazi turlaridagina 3 azoli (magnoliya, lavr, otquloq, rovoch va boshqalar), changlari asosan 3 egatchali, bazan bir egatchali (sodda oilalar vakillarida). Magnoliyasimonlaming ko’pchilik vakillari daraxt, buta, o ot o’simlikIar. Gulining tuzilishi ochiq urug’lilaming qubbasini eslatadi - gul o om i cho’zinchoq, unda changchilar va urug’lilar spiral holatda joylashgan. Vegetativ organlarida ochiq urug’lilaming baozi bir hususiyatlari ko’zatiladi, yaoni traxieidlar uchraydi. Magnolidsimonlaming ko’pchiligi ochiq urug’lilarga o’hshash doim yashil daraxt hisoblanib, tropik va subtropik o lkalarda tarqalgan Keyingi klassifikatsiyalarga binoan (A.Taxtadjyan, 1987) Magnoliyasimonlar ajdodi (sinfi) 8 ta kichik ajdod, 429 ta oila, 10.000 ga yaqin turkum va 190.000 dan koproq turlarni birlashtiradi. Shu jumladan, Markaziy Osiyoda 125 ta oilaga mansub 8130 tur, Ozbekistonda esa 138 ta oila, 1023 ta turkumga birlashgan 4500 ga yaqin turlar bor.

Qizilpoychadoshlar oilasi – bu oila vakillari daraxt, ba`zan o`t, goho epifit va liana o`simliklardir. Ularning barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan, ko`pincha yonbarglari bo`lmaydi. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli va to`g`ri, spiral holda yoki doira bo`lib , chala qalqonsimon yoki ro`vak to`pgulda joylashgan. Kosacha va tojbarglarining soni har hildid. Tojbarglari ko`pincha 5 ta, ba`zan 4 ta, sariq goho qizil, to`q qizil rangda bo`ladi. Otaligi ko`p, ba`zan 6-18 ta, aksari osti brikkan bo`lib, 3-5 bog`lamni tashkil qiladi. Onaligi ko`pincha 3-5 uyali. Mevasi ko`sakcha, danakcha yoki rezavor mevadir.

Qizilpoychadoshlar oilasi 47 avlod , 850 turdan iborat bo`lib, asosan tropik mamlakatlarda tarqalgandir. Shundan O`zbekistonda faqat 3 turdan iborat dalachoy avlodi tarqalgan.
Dalachoy avlodi (Hypericum ) .
Bu avlod vakillari o`t yoki chala buta o`simliklardir. Ularning barglari qarama-qarshi joylashgan , qariyb bandsiz. Gullari sariq kosacha va tojbarglari 5 tadan, otaliklari cheksiz, tagi qo`shilib o`sgan. Mevasi uch uyali ko`sakcha, urug`I ko`p va endospermsizdir. Dalachoyning uch turi O`zbekiston florasida uchraydi.
Dalachoy (H. peforatum )
Bu ham qizilpoycha turga o`xshash .Uning tojbarglari 15-20 mm bo`lib, otaligi gultojdan qisqa bo`ladi. U keng tarqalgan o`t bo`lib, ko`proq bedapoyalarda va bog`larda begona o`t sifatida tarqalgan.
Qizilpoycha (H. Scabrum )
Bu bo`yi 20-40 sm keladigan tanasining hammasi g`adir-budur, ildizlari yog`ochlashgan ko`p yillik o`tdir. Uning gullari sariq , otaliklari tojbarglardan uzunroq , adir va tog`larning yon bag`rlarida tarqalgan.

Xalq xo`jaligidagi ahamiyati.

Bu oila vakillari orasida foydali turlari ko`p. Ammo ularning dalachoylar avlodidan boshqa hammasi tropic mamlakatlarda tarqalgan. Ularning bargida efir moylari juda ko`p bo`ladi. Bulardan tashqari oshlovchi, oq bo`yoq bo`luvchi moddalar ham uchraydi. Dalachoy tunda beixtiyor siyish kasalligiga duchor bo`lgan bolalarga yotish oldidan uning bir stakan damlamasi ichiriladi.Xalq tabobatining yuqorida keltirilgan kasilliklariga davo qilish uchun dalachoyning yana ikki turi : dag`al dalachoy va cho`ziq barg dalachoy yer ustki qismlaridan tayorlangan damlamalar ham ishlatiladi. Bu turlarning ta`siri oddiy dalachoy bilan bir hil . Dalachoy dorivor o`simlik hisoblansada undan foydalanishda extiyotkorlikni unutmaslik lozim. Xususan, gipertoniyaga chalingan bemorlar undan uzoq muddat foydalanishlari mumkin emas. Qolaversa, homiladorlikda dalachoy ta`qiqlanadi. Dalachoy quyuq qilib damlansa, xatto sog`lom kishilarda xam o`tkir gastrit belgilari paydo bo`ladi. Giperasit gastrit yoki oshqozon yarasi bolalarda esa og`riq va kuchli spazm kelib chiqadi. Bu o`simlikni ortiqch qo`llash bosh og`rig`I, ko`ngil aynisi va qusishga sabab bo`ladi. Dalachoy pivo, qaxva, vino, shokoland, dudlangan yoki marinadlangan maxsulotlar, yogurt bilan chiqishmaydi. Shningdek burunga tomiziladigan dori bilan birga ishlatib bo`lmaydi. Isitma chiqqanda dalachoy preparatlarini qabul qilmang.
Dalachoyning quyidagi turlari tabobatda shifobaxsh o`simlik sifatida ishlatiladi.Dalachoy ( qizilpoycha ), sariq choy, ,- Hypericum scabrum L, Hypericum elongatum Ldb.Iyun -avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul -sentyabrda pishadi.Dalachoy turlari gullash davrida yer ustki qismining uchidan 15 -20 sm uzunlikda o`rib olinadi va soya yerda qurutiladi. So`ngra yanchib, g`alvirdan o`tkazib olinadi. Yirik poyalari tashlab yuboriladi. Dalachoy turlari tarkibida flavonoidlar( rutin, giperozid, kvertsetin, kvertsetrin, va boshqalar ), antratsen unum lari, efir moyi, vitamin C, karotin, smolalar, qandlar, bo`yoq, oshlovchi va boshqa moddalar bor.Abu Ali ibn Sino dalachoy o`simligini og`riq qoldiruvchi, siydik haydovchi dori sifatida hamda turli yaralarni davolashda ishlatgan.Dalachoy dorivor o`simlik hisoblansada undan foydalanishda extiyotkorlikni unutmaslik lozim. Xususan, gipertoniyaga chalingan bemorlar undan uzoq muddat foydalanishlari mumkin emas. Qolaversa, homiladorlikda dalachoy ta`qiqlanadi. Dalachoy quyuq qilib damlansa, xatto sog`lom kishilarda xam o`tkir gastrit belgilari paydo bo`ladi. Giperasit gastrit yoki oshqozon yarasi bolalarda esa og`riq va kuchli spazm kelib chiqadi. Bu o`simlikni ortiqch qo`llash bosh og`rig`i, ko`ngil aynishi va qusishga sabab bo`ladi. Dalachoy pivo, qaxva, vino, shokoland, dudlangan yoki marinadlangan maxsulotlar, yogurt bilan chiqishmaydi. Shningdek burunga tomiziladigan dori bilan birga ishlatib bo`lmaydi. Isitma chiqqanda dalachoy preparatlarini qabul qilmang.
Dalachoy(Hypericum L.) — dalachoydoshlar oilasiga mansub oʻt yoki chala butalardan iborat oʻsimliklar turkumi. 200 ga yaqin turi bor, koʻpchiligi Oʻrta dengiz hududlarida oʻsadi. Oʻzbekistonda 3 turi bor. Ular choychoʻp, dalachoy, choyoʻt, qizilpoycha deb yuritiladi. D.larning barglari oddiy, yaxlit, koʻpchiligi qaramaqarshi joylashgan. Guli — roʻvaksimon toʻpgul, sariq, ikki jinsli. Kosachabarglari koʻpincha yarmisigacha qoʻshilgan. Changchilari koʻp, oʻzaro tutashgan. Urugʻchisi bitta, 3—5 uyali. Mevasi koʻsakcha. Oʻzbekistonning adir va togʻli xududlarida D.ning N. perforatum L. degan turi koʻp tarqalgan. Iyun—sent.da gullab urugʻlaydi. Tarkibida oshlovchi moddalar, efir moylari va S vitamin bor. Xalq tabobatida (meʼda-ichak kasalliklarida va qon aralash ich ketganda) ishlatiladi.
Bu o’simlik yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida, o’tloqlarda, bog’ va bedazorlarda, sug’oriladigan yerlarda, tog’ yonbag’irlarida o’sadi. Bo’yi 30-35 santimetr, ba’zan 1 metrga yetadi. 15-20 santimetr uzunlikda qirqib olingan poyasi quritilib yanchiladi, so’ngra g’alvirdan o’tkaziladi. Yirik poyalari tashlab yuboriladi. Dalachoy giyohining tarkibida flanoidlar, efir moyi, vitaminlar, smola, qand, bo’yoq, oshlovchi va S vitamin bor.Xalq meditsinasida dalachoy dimlamasi buyrak, qovuq, meda-ichak kasalliklarini davolashda ishlatilgan. Abu Ali ibn Sino bu o’simlikdan siydik haydovchi dori sifatida foydalangan.D.F maxsulotlarini ikki dalachoy turidan tayyorlashga ruxsat etiladi. Bular teshik dalachoy – Hupericum perforatum va dog`li (to`rtqirrali ) dalachoy – Hupericum maculatum .Dalachoy dalachoydoshlar –( Hupericaceae ) oilasiga kiradi. U ko`p yillik bo`yi 30-100 sm ga yetadigan o`t o`simlik. Ildizpoyasi va ildizi sershox. Poyasi bir nechta tik o`suvchi, silliq, tuksiz, qirrali bo`lib, yuqori qismi qarama-qarshi shoxlangan. Barglari oddiy, cho`ziq , tuxumsimon, cheti tekis qirrali bo`lib, poyada bandsiz qarama-qarshi joylashgan.Gullari tilla sariq rangda , besh bo`lakli qalqonsimon ro`vakka yig`ilgan.
Mevasi.
Uch xonali, ko`p urug`li pishganda ochiladigan ko`sakcha. Urug`I mayda cho`zinchoq va chuqurchali bo`lib, qo`ng`ir rangga bo`yalgan. Iyun-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul-sentyabr oylarida pishadi.
Geografik tarqalishi.
Yo`l yoqalarida, ariq bo`ylarida, otloqlarda , bedazorlarda, o`rmonzorlarda, o`rmon chetlarida, butalar orasida o`sadi. Asosan Ukraina , Belarus, Moldova, Boltiq bo`yi davlatlari, Rossiyaning Yevropa qismi va G`arbiy Sibirning o`rmon , o`rmon- cho`l hududlarida, Kavkazda, O`rta Osiyo hamda Qozog`istonda uchraydi.
Maxsulot tayyorlash.
O`simlik gullaganidayer ustki qismining yuqorisidan 10-15 sm uzunlikda o`rib olinadi. Soya yerda quritilib, poyadan burglar va gullari yanchilib ajratilib olinadi.
Maxsulotning tashqi ko`rinishi.
Tayyor maxsulot barg, gul va pishmagan meva aralashmasidan hamda qisman bargsiz poyadan iborat. Poyasi silindrsimon , yuqori qismi shoxlangan, ikki qirrali va tuksiz. Bargi cho`ziq va tuxumsimon, tekis qirrali va tuksiz uzunligi 0.7-3.5 sm , eni esa 1.4 sm unda nuqta shaklidagi joylar uchraydi.
Guli to`g`ri kosachsi chuqur besh bo`lakka bo`lingan, tojbargi beshta tilla rangli, cho`ziq elipissimon yuqori qismi qiyshiq va tishsimon qirrali, otaligi ko`p sonli, onalik tuguni uch xonali yuqoriga joylashgan.Maxsulotning xushbo`y xidi achchiqroq, biroz burishtiruvchi mazasi bor. Mxsulot tarkibidagi flavonoidlar yig`indisini miqdori bo`yicha hisoblanganda 1.5% dank am bo`lmasligi kerak.
O`simlikning mikroskopik tuzilishi.
Ishqor eritmasi bilan yoritilgan bargaining tashqi tuzilishi mikroskopda yaxshi ko`rinadi. Bargning epidermis xujayralari egri bugri devorli bo`lib, tasbexsimon qalinlashgan joylari bor. O`simtalari bargning pastki epidermisida joylashgan. Ular 3-4 ta epidermis xujayralari bilan o`raglan. Barg plastinkasida ikki xil Rangsiz yoki rangli joyi bo`ladi. Rangsiz joy yumaloq bo`lib, efir moyi va smola yoki faqat efir moyi , rangli joylar esa qizil – binafsha rangli pigmentlar (antotsianlar ) saqlaydi. Rangsiz joylar barg plastinkasining hamma yerida , rangli joylar esa barg plastinkasining qirrasi bo`ylab joylashgan. Barg tomiri bo`ylab efir moyli va smolali , rangsiz, cho`ziq joylar uzunasiga joylashgan bo`ladi. Rangli va rangsiz joylar kosachabargda va tojbargda ham uchraydi.
Kimyoviy tarkibi.
Uning tarkibida 10-12.8 %oshlovchi moddalar , 0.1-0.4 % antratsenenumlari (giperitsin va boshqalar ) flavonoidlar (giperozid, rutin, kversitsin, va boshqalar ) 0.1-0.33 % efir moyli , 55 mg % karotin, 115.8 mg % vitamin C, va 10 % gacha smola bo`ladi.
Ishlatilishi.
O`simlikning dorivor preparatlari brushtiruvchi , antiseptik va yara to`qimalarini tez bitiruvchi xususiyatga ega. Tibbiyotda me`da –ichak (kolit,ich ketish ) , og`iz bo`shlig`I (gingivit va stomatit ) kasalliklari hamda II va III darajali kuyishlarni davolashda , shunigdek og`izni chayqash uchun ishlatiladi. O`simlikning yer ustki qismi bakteritsit ta`sirga ega .Dorivor preparatlari damlama, nastoyka, suyuq ekstrati, bakteritsit preparatnovoimain, peflavit. Novoimainning to`q qo`ng`ir rangli poroshok bo`lib, ular suvdagi ,suv bilan spirt va suv bilan glidserin aralashmasidagi 0.5 – 1 % li eritma hamda poroshok holida va surtma sifatida oddiy yiringlangan yaralar , kuygan joylar, chipqon va boshqa yiringli jarayonlarni davolash uchun ishlatiladi. Dalachoy o`simligining moyli ekatrati (qizilpoycha moyi )me`da-ichak yarasi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Toshkent parmaseftika institutining farmakologiya kafedrasi O`zbekistonda uchraydigan dalachoy o`simligining 3 turi:Huperikum perforatumL, Heperikum scabrumL,Hupericum longatumLo`rganildi. Bu o`simliknig yer ustki qismi tarkibida 10-12 % oshlovchi moddalar, 0.9 – 2 % flavonlar (kversin, kversisin, giperozid, rutin va boshqalar ) , 5-6 % antotsianlar, 0.22 % gacha efir moyli , 15 mg % gacha karoyin , 240 mg % gach vitamin C va boshqalar borligi aniqlangan. O`zbekistonda o`sadigan bu o`simlik turlarini tibbiyotda ishlatishga va maxsulot sifayida O`zbekistonda tayyorlash tavsiya etiladi.Xalq tabobatining yuqorida keltirilgan kasilliklariga davo qilish uchun dalachoyning yana ikki turi : dag`al dalachoy va cho`ziq barg dalachoy yer ustki qismlaridan tayorlangan damlamalar ham ishlatiladi. Bu turlarning ta`siri oddiy dalachoy bilan bir hil . Dalachoy dorivor o`simlik hisoblansada undan foydalanishda extiyotkorlikni unutmaslik lozim. Xususan, gipertoniyaga chalingan bemorlar undan uzoq muddat foydalanishlari mumkin emas. Qolaversa, homiladorlikda dalachoy ta`qiqlanadi. Dalachoy quyuq qilib damlansa, xatto sog`lom kishilarda xam o`tkir gastrit belgilari paydo bo`ladi. Giperasit gastrit yoki oshqozon yarasi bolalarda esa og`riq va kuchli spazm kelib chiqadi. Bu o`simlikni ortiqch qo`llash bosh og`rig`I, ko`ngil aynisi va qusishga sabab bo`ladi. Dalachoy pivo, qaxva, vino, shokoland, dudlangan yoki marinadlangan maxsulotlar, yogurt bilan chiqishmaydi. Shningdek burunga tomiziladigan dori bilan birga ishlatib bo`lmaydi. Isitma chiqqanda dalachoy preparatlarini qabul qilmang.

Dalachoy(Hypericum L.) — dalachoydoshlar oilasiga mansub oʻt yoki chala butalardan iborat oʻsimliklar turkumi. 200 ga yaqin turi bor, koʻpchiligi Oʻrta dengiz hududlarida oʻsadi. Oʻzbekistonda 3 turi bor. Ular choychoʻp, dalachoy, choyoʻt, qizilpoycha deb yuritiladi. D.larning barglari oddiy, yaxlit, koʻpchiligi qaramaqarshi joylashgan. Guli — roʻvaksimon toʻpgul, sariq, ikki jinsli. Kosachabarglari koʻpincha yarmisigacha qoʻshilgan. Changchilari koʻp, oʻzaro tutashgan. Urugʻchisi bitta, 3—5 uyali. Mevasi koʻsakcha. Oʻzbekistonning adir va togʻli xududlarida D.ning N. perforatum L. degan turi koʻp tarqalgan. Iyun—sent.da gullab urugʻlaydi. Tarkibida oshlovchi moddalar, efir moylari va S vitamin bor. Xalq tabobatida (meʼda-ichak kasalliklarida va qon aralash ich ketganda) ishlatiladi.

Bu o’simlik yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida, o’tloqlarda, bog’ va bedazorlarda, sug’oriladigan yerlarda, tog’ yonbag’irlarida o’sadi. Bo’yi 30-35 santimetr, ba’zan 1 metrga yetadi. 15-20 santimetr uzunlikda qirqib olingan poyasi quritilib yanchiladi, so’ngra g’alvirdan o’tkaziladi. Yirik poyalari tashlab yuboriladi. Dalachoy giyohining tarkibida flanoidlar, efir moyi, vitaminlar, smola, qand, bo’yoq, oshlovchi va S vitamin bor.Xalq meditsinasida dalachoy dimlamasi buyrak, qovuq, meda-ichak kasalliklarini davolashda ishlatilgan. Abu Ali ibn Sino bu o’simlikdan siydik haydovchi dori sifatida foydalangan.

D orivor preparatlari. Damlama, nastoyka, suyuq ekstrakti, bakteritsid preparat novoimanin, peflavit (katexinlar summasi tabletka holida Bolgariyada chiqariladi, vitamin P ta'siriga ega).
Novoimanin to'q qo'ng'irrangli kukun bo'lib, ular suvdagi, suv bilan spirt va suv bilan glitserin aralashmasidagi 0,5—1% li eritma hamda kukun holida va surtma sifatida oddiy, yiringlagan yaralar, kuygan joy, chipqon va boshqa yiringli jarayonlarni davo-lash uchun ishlatiladi.
Dalachoy o'simligining moyli ekstrakti (qizilpoycha moyi) me'da-ichak yarasi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. I Toshkent farmatsevtika institutining farmakognoziya kafedrasida O'zbekistonda uchraydigan dalachoy o'simligining 3 turi: Hype­ricum perforatum L., Hypericum scabrum L.,Hypericum elon-gatum Ldb.(H. hyssopifolium Vill.) o'rganildi. Bu o'simliklarning yerustki qismi tarkibida 10—12% oshlovchi moddalar, 0,9—2% flavonlar (kversetin, kversitrin, giperozid, rutin va boshqalar), /" 5,6% antotsianlar, 0,22% gacha efir moyi, 15 mg% gacha karotin, 240 mg% gacha vitamin C va boshqa birikmalar borligi aniqlandi. O'zbekistonda o'sadigan bu o'simlik turlarini tibbiyotda ishlatishga hamda mahsulot sifatida O'zbekistonda tayyorlash tavsiya etildi
Yaprog`ining suyuq surtmasi oolovdan kuyganda foydalidir.Katta jarohatlarni, yomon xil yaralarni bitiradi. Buni yanchib , ilviragan va sasigan yaralarga sepilsa, foyda beradi . Ibn Sinoning tarixiy malumotlariga qaraganda , dalachoy o`simligi xalq tabobatda 3000 yildan beri ishlatilib kelingan . Rus tabiblari uni 99 dardga darmon giyoh deb atashgan . Shunungdek ruslarda quyidagicha maqol bor : Nonni bug`doysiz yopib bo`lmaydi , dardni dalachoysiz davolab bo`lmaydi . Oddiy dalachoy –bo`yi 100 sm gacha ( ko`pincha 30-35 sm) bo`lgan ko`p yillik o`simlik . Yo`l yoqalari , ariq bo`ylari, o`tloqlar, o`rmon chetlari, butalar orasi, bedazorlar, bog`larda, sug`oriladigan va boshqa nam yerlarda, tog`leaning etakaridan to o`rta qismigacha bo`lgan mayda tosh tuproqli joylarda o`sadi. O`zbekistonning hamma viloyatlarida uchraydi. Dalachoy tarkibida ko`p miqdorda oshlovchi moddalar, efir moyi, antotsianlar, flavonoidlar (kversetin, giperozid, rutin )karotin, vitamin S, organic kislotalar, giperisin va boshqa moddalar bor. Tibbiyotda dalachoyning yer ustki qismidan foydalniladi. O`simlik gullagan vaqtda yer ustki qismidan 15-20 sm uzunlikda o`rib olinadi va soyada quritiladi. So`ng yanchib g`alvirda elab olinadi. Yirik poyalar ishlatilmaydi. Ibn Sino dalachoyni og`riq qoldiruvchi, peshob haydovchi vosita sifatida va turli yaralarni davolash uchun ishlatgan. Xalq tabobatida dalachoyni yer ustki qismidan tayorlangan damlama asosan meda-ichak kasalliklari (ich ketish) ni davolash uchun qo`llaniladi. Dalachoy yer ustki qismidan damlama tayorlash uchun og`zi yopiladigan idishga bir stakan qaynab turgan suv quyib, ustiga maydalangan er ustki qiamidan 10 gr solinadi va damlab qo`yiladi. So`ng dokada suzib, kuniga 2-4 mahal ovqatlanishdan keyin 1-2 osh qoshiqdan ichiladi. Ilmiy tibbiyoda dalachoy yer ustki qisminig dorivor preparatlari (damlama, suyuq, ekstrat ) og`iz bo`g`lish kasalliklarida (ginginit, stomatit ) va tomoq yallig`lanishida og`iz va tomoqni chayqash uchun ham ishlatiladi. Dalachoy yer ustki qismi og`iz va tomoqni chayqash, me`da-ichak va boshqa kasalliklarni davolash uchun ishlatiladigan turli yig`ma choylar tarkibiga kiradi