Mavzu: Auditorlik faoliyatini tartibga solishda professional tashkilotlar roli. Reja: Kirish

2. Auditorlik faoliyatiga oid me’yoriym hujjatlarning mazmuni va ahamiyati.
O’zbekiston Respublikasida mulkchilik shaklidan qat'iy nazar yuridik shaxslar (auditorlik tashkilotlar) auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqiga ega. Auditorlik tashkilotlari ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati ko’rinishidan tashqari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi va o’z faoliyatini quyidagi majburiy shartlarga rioya etgan holda amalga oshirishi mumkin:
-auditorlik tashkilotining shtat birligi kamida ikki auditordan iborat bo’lishi kerak;
-auditorlik tashkilotining raxbari faqat auditor bo’lishi kerak;
-auditor tashkilotining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ustav kapitali mavjud bo’lishi kerak.
Auditorlik tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishi kerak. Adliya vazirligi auditorlik tashkilotlarining davlat reestrini yuritadi. Auditorlik tashkilotlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va auditorlik tashkilotlarining davlat reestrini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini o’zining fuqarolik javobgarligi xususidagi sug’urta polisi mavjud bo’lgan taqdirda auditorlik xizmati ko’rsatish to’g’risidagi tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus litsenziyaga ega bo’lish talab etiladi. Auditorlik tashkilotlari tomonidan maxsus litsenziya olish tartibi “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to’g’risida”gi Nizomda belgilab berilgan.
Unda, jumladan quyidagilar belgilangan, “Mazkur Nizom “Auditorlik faoliyati to’g’risida” va “Faoliyatining ayrim turlarini litsenziyalash to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ishlab chiqilgan va O’zbekiston Respublikasi hududida auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibini belgilab beradi. Auditorlik faoliyati auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziya) mavjud bo’lgan taqdirdagina amalga oshiriladi, auditorlik tashkilotlarining kasb xizmatlari ko’rsatishlari bundan mustasno. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash O’zbekiston Respublikasi Moliya amalga oshiradi. Auditorlik tashkilotining arizasiga ko’ra litsenziya auditorlik tekshiruvlarining quyidagi turlarini amalga oshirish uchun:
-faqat o’z tashabbusiga ko’ra auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga;
-xo’jalik sub'ektlarini o’z tashabbusiga ko’ra va majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga, ustav kapitali 500 mln so’mdan ortiq bo’lgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlari bundan mustasno;
-barcha xo’jalik yurituvchi sub'ektlarni auditorlik tekshiruvlarini amalga.
Litsenziyalovchi organning auditorlik faoliyatini amalga oshirishga litsenziya berish, berishni rad etish, uning amal qilishini to’xtatish, uni bekor qilish, amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turish yoki litsenziyaning amal qilishini tiklash to’g’risidagi qarori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi. Litsenziya olish uchun taqdim etiladigan hujjatlar.
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziya olish uchun litsenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza taqdim etadi:
-ta'sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxalari va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risida guvohnoma;
- shtatdagi auditorlarning, shu jumladan buxgalterlik xalqaro sertifikatiga ega bo’lgan auditorlarning, ularning ushbu Nizomda belgilangan eng kam soniga muvofiq bo’lgan shtatdagi auditor malaka sertifikatlari hamda buxgalter xalqaro sertifikatlarining tasdiqlangan nusxalari;
-mehnat daftarchalarining notarial tasdiqlangan nusxalari va asosiy ish joyi bo’yicha shtatdagi auditorlarni ushbu Nizomda nazarda tutilgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga to’g’ri keladigan miqdorda ishga qabul qilish to’g’risidagi buyruqlarning tasdiqlangan;
-auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaning tegishli turi uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan miqdordagi ustav kapitalining to’liq shakllantirilganligini tasdiqlaydigan hujjat nusxasi;
-arizani ko’rib chiqish uchun yig’im to’langanligini tasdiqlovchi bankning to’lov hujjati. Ko’rsatib o’tilgan hujjatlar bir nusxada taqdim etiladi.
Auditorlik tashkilotidan mazkur Nizomda nazarda tutilmagan hujjatlarni taqdim etishni talab qilishga yo’l qo’yilmaydi. Litsenziya olish uchun ariza barcha zarur hujjatlar bilan birga litsenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqiladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish va litsenziya berish yoki litsenziya berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilish muddati litsenziya olish uchun ariza va zarur hujjatlar kelib tushgan kundan boshlab 15 kalendar kunni tashkil etadi.
Hujjatlar litsenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqilganligi uchun (to’lov kunidagi) eng kam ish haqining ikki barobari miqdorida yig’im to’lanadi. Arizani ko’rib chiqqanlik uchun yig’im summasi litsenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish davrida bergan arizasini qaytarib olingan holda yig’im qaytarib berilmaydi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya amal qilish muddati cheklanmasdan beriladi. Litsenziya belgilangan namunadagi maxsus blankada rasmiylashtiriladi. Litsenziyalovchi organ litsenziya berish yoki litsenziya berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilinganligi haqida auditorlik tashkilotiga qaror qabul qilingandan so’ng uch kun mobaynida bildirish xati yuborishi kerak.
Litsenziya berish to’g’risidagi bildirish xati litsenziya bitimi loyihasi ilova qil ingan holda yozma shaklda auditorlik tashkilotiga yuboriladi (topshiriladi), unda davlat boji to’lanadigan bank hisob raqami rekvizitlari va davlat bojini to’lash muddati ko’rsatib o’tiladi. Auditorlik tashkiloti tomonidan davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etilgan taqdirda va litsenziya bitimi imzolangandan so’ng litsenziya beriladi. Litsenziya berganlik uchun eng kam ish haqining to’rt baravari miqdorida davlat boji undiriladi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisida deputatlar yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyati toʻgʻrisida”gi qonun loyihasini birinchi oʻqishda muhokama qildilar.
Qayd etilganidek, xalqaro prinsip va ilgʻor tajribalar asosida auditorlik faoliyatini tartibga solishning samarali tashkiliy-huquqiy mexanizmini yaratish, auditorlik faoliyatini litsenziyalash boʻyicha davlat hizmatlari koʻrsatish tartibini soddalashtirish va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun qogʻoz shakldagi litsenziya berishni bekor qilish qonun loyihasining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Deputatlar mana shu masalalardan kelib chiqib, ushbu hujjatni sinchiklab koʻrib chiqdilar. Qonun loyihasi eskirgan, havolaki meʼyorlarni qayta koʻrib chiqish va toʻgʻridan-toʻgʻri amal qiladigan yangi normalarni joriy qilishga yoʻnaltirilgan.
Taʼkidlanganidek, yurtimizda 2019-yilning 1-aprel holatiga 98 ta auditorlik tashkilotlari faoliyat qoʻrsatmoqda. Auditorlar soni esa, 584 kishini tashkil qiladi. 17 ta mahalliy auditorlik tashkilotlari yirik xalqaro tarmoq va assotsiatsiyalarning aʼzolari hisoblanadi. Mamlakatimizda katta toʻrtlik (Big-4) xalqaro auditorlik kompaniyalarining shoʻba jamiyatlari (“Ernst &Young”, “Price Waterhouse Coopers”, “Deloitte and Touche”, “KRMG”) faoliyat olib bormoqda.
2020-yil 1-yanvardan eʼtiboran auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini faqat Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi tomonidan nashr etiladigan auditning xalqaro standartlari asosida amalga oshirishi, majburiy auditorlik tekshiruvlarini oʻtkazuvchi auditorlik tashkilotlari ishi sifatining tashqi nazorati natijalari Moliya vazirligining veb-saytida eʼlon qilinishi, aktivlarning balans qiymati, tushumlar hajmi va xodimlar soniga qarab, tijorat tashkilotlari ham har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan oʻtishi lozim.
Qonun loyihasida taklif qilinayotgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar auditni tartibga solish sohasidagi sinovdan oʻtgan xalqaro amaliyot prinsiplariga asoslangan.
Mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi auditorlik faoliyatini tartibga solish, auditning xalqaro standartlari asosida mustaqil audit oʻtkazish amaliyotini tatbiq etish, auditorlik tashkilotlarining xizmatlari sifati va raqobatbordoshligini oshirishda muhim huquqiy asos boʻladi.
Qonun loyihasining ayrim normalari deputatlarning jiddiy tanqidlariga sabab boʻldi. Hattoki, loyihani qoʻmitaga qaytarish takliflari ham bildirildi. Ushbu loyihaga masʼul boʻlgan qoʻmita bildirilgan taklif va tasiyalar qonun loyihasini maromiga yetkazish jarayonida oʻz aksini topishini aytib oʻtdi.