Mavzu: Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda bevosita soliqlarning tutgan o’rni

Davlat budjeti tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va ahamiyati.
Davlat budjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo‘lib, davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Budjet so‘zi g‘azna ma’nosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning qo‘lida markazlashtirilgan pul jamg‘armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi. Davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo‘g‘inining asosiy qismidir.
O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksiga asosan davlat budjetiga
quyidagicha tarif berilgan: “Davlat budjeti - davlat pul mablag‘larining (shu
jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan
jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori,
shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar
sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.

• 
  Mahalliy budjetlar -hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi. Mahalliy budjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi.
  

mahalliy budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga
quyidagilar kiradi:
 Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti;
 viloyatlar budjeti;
 shaharlar budjeti;
 tumanlar budjeti;
 shaharlar tarkibidagi tumanlar budjeti (Toshkent shahrida);
 tumanlar tarkibidagi shaharlar budjeti.

• 
  Davlat budjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko‘rsatkichda bo‘ladi:
  
• 
  1. Davlat budjetining daromadlari.
  
• 
  2. Davlat budjetining harajatlari.
  
• 
  Daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishi uchun moliyaviy baza hisoblanadi.
  

Budjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari
tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan
bo‘lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondlar
hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqsimlash
xususiyatga egadir.
Davlat budjeti har yili ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. O‘zbekiston
Respublikasi davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari boshqa iqtisodiy
kategoriyalar: soliq, narx, kredit, foyda, tannarx, qiymat va hakazolar bilan birgalikda turli munosabatlarga kirishar ekan, ular ustidan moliyaviy nazoratni
amalga oshiradi.

• 
  Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning
  

shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Soliqlar va soliqlarga tenglashtiriluvchi majburiy to‘lovlar;
2. Davlat mulkini xususiylashtirishdan keladigan daromadlar;
3. Davlat zayomlari;
4. Qog‘oz pullar emissiyasi va boshqalar.

• 
  Davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar
  

hisoblanadi. Soliqlar soliq qonunchiligi vositasida joriy etiladi. Soliqlar asosan
fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. Davlat budjeti daromadlarini
shakllantirish soliqlarning fiskal funksiyasini kasb etsa, ayrim tarmoqlar
rivojlarishini rag‘batlantirish maqsadida turli xil imtiyozlar beriladi va kam
daromadli aholining soliqlardan ozod etish, ularni davlat tonmonidan
moliyalashtirish hisobiga ijtimoiy vazifalar hal etiladi. Hozirgi sharoitda davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali
manbai bo‘lib soliqlar va ularga tenglashtirilgan majburiy to‘lovlar hisoblanadi.

• 
  Yuqorida respublikamizda davlat budjeti ikki pog‘onadan iborat ekanligiga
  

to‘xtalgan edik. Ularning har biriga muayyan daromad manbalari biriktirilgan.
Jumladan, respublika budjeti daromadlari umumdavlat soliqlari, yig‘imlari, bojlari,
majburiy to‘lovlar va boshqa to‘lovlar hisobiga shakllantirilsa, mahalliy budjetlar
daromadlari mahalliy soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar hisobiga
shakllantiriladi.
1997 yil 24 aprelda O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi. Ushbu kodeks soliqlar va yig‘imlarni yagona hujjatga to‘pladi, umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig‘imlarning aniq turlarini belgiladi.

• 
  1997 yil 24 aprelda O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi. Ushbu kodeks soliqlar va yig‘imlarni yagona hujjatga to‘pladi, umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig‘imlarning aniq turlarini belgiladi.
  
• 
  Shuningdek, davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning huquqiy asoslarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 1997 yil 29-avgustda qabul qilingan “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi va O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksini keltirib o‘tishimiz mumkin.
  
• 
  Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi:
  
• 
  1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari va boshqalar kiradi.
  
• 
  2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to’lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkdan, erdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
  
• 
  3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning daromad solig’i va boshqalar kiradi
  

Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho’jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va boshqalar). Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin:

• 
  Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho’jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va boshqalar). Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin:
  
• 
  1. Tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to’lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
  
• 
  2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar.
  
• 
  3. Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig’i, er solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.
  
• 
  4. Korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.