Mavzu: Guruhiy dinamika tushunchasi Reja

3.Guruh bilan ishlashda trenerga tavsiyalar.
Trening mashg’ulotini o’tkazish jarayonida trener shart-sharoit, vaziyatga moslashuv bilim ko’nik- malakarini yaratishda ishtirokchilarga ko’maklashish zarur. Shuningdek, guruhga rahbarlik qilish, tayyor axborotlarni berish, nima ish qilishi kerakligi to’g’risida maslahat berish yoki taklif kiritish kabi ishlarni bajarmaslikka harakat qilishi lozim.
Uning shaxsiy xususiyatlari, ma'lum ma'noda har bir ishtirokchining shaxsini va umuman guruhni rivojlantirish ko’nikma va malakalariga ega shaxs hisoblanadi. Oxir oqibat, guruh etakchisining o'zi, uning shaxsiy uslubi, bilim va tajriba bilan birgalikda uning ishining muvaffaqiyatini belgilaydi. Mashqlar, o'yinlar va barcha psixologik texnikalar va uslublarning umumiyligi - bu usta qo'lidagi asbobdan boshqa narsa emas. Ushbu vositalardan foydalanish natijasi birinchi navbatda usta shaxsiga, uning professionalligiga va ikkinchidan, ushbu vositalarning sifatiga bog'liq. Trener qaysi psixologik yo'nalishni yoki qaysi psixologik paradigmalarni qo'llab-quvvatlashidan qat’iy nazar, u professional va o'z ishining muvaffaqiyatini belgilovchi shaxs sifatida taqdimotchi hisoblanadi. Trener mashg’ulotdan qanday natija kutayotgani va bu natija nima bilan tugashi haqida aniq tasavvurga ega bo'lishi kerak.
Trening rahbarining xususiyatlari.
Psixologik tayyorgarlik jarayonida trener bir necha funktsiyalarni bajaradi.
1.Boshqaruvchanlik funktsiyasi.Trening bu ishning tuzilgan modelidir trener guruhning maqsadlarini belgilaydi, tegishli harakatlar dasturini ishlab chiqadi va amalga oshiradi, guruhda norma va qoidalarni o'rnatadi mashg'ulotlarni uslubiy jihatdan ta'minlaydi.
Etakchilik pozitsiyasining ekspressivligi darajasi trening shakli va rahbarning individual uslubi bilan belgilanadi, ammo bu ishtirokchilarning faolligi pasayishiga va barcha mas'uliyatni faqat rahbarga yuklashga olib kelmasligi kerak.
2. Analitik funktsiya. Trening tahlillarni o'tkazadi, guruhda bo'layotgan voqealarni umumlashtiradi va sharhlaydi. Bunday holda sharhlar quyidagi shaklda berilishi mumkin:
a) o'z kuzatuvlari asosida guruhda sodir bo'layotgan voqealarni tavsiflash;
b) tegishli konseptual doiradan foydalangan holda guruhda sodir
bo'layotgan holatni ro'yxati va tasnifi;
v) sabablarni tushuntirib, guruhni yanada faollashishi yoki vaziyatni
rivojlantirish haqidagi farazlarni bayon qilish.
3. Ekspert funktsiyasi. Tekshiruv mavjud vaziyat yoki muammo haqida tegishli ma'lumotlarni taqdim etish orqali amalga oshiriladi. Mashg'ulot ishtirokchilariga guruhdagi mavjud vaziyatni tahlil qilish va baholashda yordam beradi. Har bir ishtirokchiga ularning xatti-harakatlarini baholashga va boshqalarga qanday ta'sir qilganini tushunishga yordam beradi.
4. Vositachilik funktsiyasi. Bu guruh jarayonlarini tashkil etishdan iborat.
Guruhni tashkil qilish yoki guruh ichida nizolar paydo bo’lganda, trener guruhdagi tanglik jarayonlariga aralashishi mumkin.
Trenerning yana bir vazifasi qatoriga – guruhning qiziqishini oshirib, ularni yo’naltirib va rag’batlantirib borishdan iborat. Ishtirokchilarning o’zi ishlashi uchun trener ularga imkoniyat yaratib berishi lozim.Shunday qilinsa ishtirokchilar muammolarni tahlil qilish va ma’lum bir xulosalarga kelish jarayonida o’zaro ishonch va hurmat ko’nikmalarini egallab boradi. Ishtirokchilar mustaqil ravishda biror fikrga kelsa, trener uni to’g’ri qaror sifatida qabul qilishi kerak. Trenerdan har bir ishtirokchining muvaffaqiyatini rag’batlantirib, ularning yashirin iste’dodlarini namoyon qilishlariga qulay vaziyatlarni tashkil qila olish talab etiladi (M: ishtirokchi kechikib kelganda
Ø mavzu doirasidan chetga chiqmaslik, muhokama etilayotgan mavzularga nisbatan o’z fikrini bildirish va mashg’ulot so’ngida albatta, xulosa yasashi shart;
Ø har bir kishini eshitishi, sust ishtirokchilarni faollashtiri shi va faol qatnashayotgan ishtirokchilarni rag’batlantirishi shart;
Ø iloji boricha ishtirokchilarni yaqindan bilishi, ishni yaxshi tashkil qilishi, guruhda do’stona muhitni tashkil qilishi, ziddiyatli holatlarga yo’l qo’ymaslikka harakat qilishi kerak.
Trenerda fikr almashish malakasi juda yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak. Bu malakani egallash quyidagilarga bog’liq:
– diqqat bilan eshitish;
– eshitib bo’lgach o’z fikrini bildirish; – o’z hissiyotlarini va kechinmalarini bildirish.
Diqqat bilan eshitish malakasi quyidagilardan iborat:
– gapirayotgan kishiga qarab turish kerak va iloji boricha ko’zlariga boqib turish;
– uning gaplarini bo’lmaslik kerak;
– atrofdagi ta’sirlarga berilmaslik kerak;
– iloji boricha tinchlikni saqlashga harakat qilish kerak;
– guruhda ish jarayonida yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlarni hal etishga tayyor bo’lish.
Guruh bilan ishlash jarayonida turli muammoli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin. Shuni hisobga olgan holda mashg’ulotlar davomida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan ba’zi bir muammolar ustida to’xtalib o’tamiz.
Kichik guruhchalar paydo bo’lishi. Guruh faoliyatining boshlang’ich bosqichida ishtirokchilarda xavotirlanish hislari paydo bo’lishi mumkin. Buning sababi ba’zi ishtirokchilar guruh uni qabul qilmasligidan xavotirlanadi hamda guruhdagi ba’zi ishtirokchilarning qo’llab-quvvatlashiga muhtojlik sezadi.
Natijada guruh ichida kichik guruhchalar paydo bo’ladi. Bu guruhlarda ishtirokchilar o’zaro yaqinlik va o’zaro ishonchni his etadilar, “sheriklik” hislarini sezadilar. Bu holat guruhda ishonch muhitini yaratishga hamda guruhni ahillashtirishga halaqit berishi mumkin.
Boshlovchi nimalar qilishi kerak:
• ishtirokchilarni “ajratadigan” va aralashtirib yuboradigan o’yinlar o’tkazishi kerak;
• juftliklardagi va kichik guruhlardagi mashqlarda ishtirokchilarni doimo almashtirib borishi kerak;
• ishtirokchilarning bir-birlarini yanada chuqurroq bilishlari va tanishishlariga yordam beruvchi o’yinlar o’tkazishi kerak.
Boshlovchining yoki ishtirokchilarning diqqatini jalb etish. Har qanday guruhda shundaylar topiladiki, ular iloji boricha hammaning diqqatini o’zlariga qaratmoqchi bo’lishadi. Buni ular turli xilda amalga oshiradilar:
• doimo o’z fikrlarini bayon etishadi;
• boshqalarning gapini bo’lishadi;
• ishtirokchilar va boshlovchi o’rtasida nizo keltirib chiqarishga harakat qilishadi;
• “hazil-huzul”ga yo’l qo’yishadi, mashg’ulotlarga qiziqishlari yo’qligini namoyish etishadi yoki har xil qiliqlar chiqarishadi.
Agar bu xil qiliqlar guruhda mavjud bo’lsa, boshlovchi ularni noverbal ravishda rag’batlantirishi kerak emas (tabassum qilish, bosh qimirlatib tasdiqlash va h.k.). Ularga so’zlash uchun beriladigan vaqtni cheklash kerak, guruhning ishi va diqqati bir xil taqsimlanganligini e’tirof etish kerak. “Men sizning gapingizni bo’lishga majburman, axir boshqalar ham gapirishlari kerak”. Boshqa ishtirokchilarga, ayniqsa gapirmasdan o’tirganlarga murojaat etish kerak, “buzg’unchi” ishtirokchi bilan ochiq gaplashib, unga nisbatan fikrlarni bayon qilish lozim. Jim o’tiradigan, indamas ishtirokchilarni guruh ishiga jalb qilish. Boshlovchi ularga qiyin bo’lmagan savollar bilan murojaat qilishi mumkin, ularni juftliklardagi mashqlarga ko’proq jalb etishi kerak, rolli o’yinlarda ularga yetakchi rollarni berish kerak, ularning tashabbuslarini qo’llash, guruhning hamma a’zolarining fikrini davra bo’ylab so’rash kerak.
Qarshilik ko’rsatish, o’zini himoya qilish. Ba’zi ishtirokchilar juda ko’p ichki muammolarga ega bo’lishi mumkin, bunday holat guruh qoidalariga bo’ysunmaslikda ko’rinishi mumkin. Masalan, bahsga chaqiruv; ishonchsizligini ochiq namoyon qilish; boshlovchini nizolarga undash (bunda ishtirokchi boshlovchi o’zini boshqalarday tutadimi yoki yo’qmi ekanligini tekshirib ko’rmoqchi bo’ladi); agar boshlovchi bunday “buzg’unchi” ishtirokchilarning qiliqlariga e’tibor bermasa, ular hech narsa gapirmay jim o’tirish reaktsiyasi orqali javob berishlari mumkin. Ishtirokchining qarshiligi u konstruktiv ravishda namoyon eta olmaydigan ichki zo’riqishi bilan bog’liq bo’lishi ham mumkin.

Boshlovchi nima qilishi kerak: ishtirokchi bilan alohida gaplashib olish kerak; agar guruhda bitta shunday ishtirokchi bo’lsa, uning ichidagi gaplarni ayta olishi uchun imkoniyat yaratish kerak; uni nima qiynayotgani, g’azablantirayotgani haqida gaplashish kerak; faol ishlash uslublaridan foydalanish kerak; zo’riqish, agressiyani susaytiruvchi o’yinlarni qo’llash kerak.

Bahslarda ko’pchilik ishtirokchilar har doim ham o’z fikrlarini muloyim bayon eta olmaydilar va nizolarni hal etish yo’l-yo’riqlarini bilmaydilar. Boshlovchi nima qilishi kerak: bahsni munozaraga aylantirish kerak, ishtirokchi qo’pol ravishda bayon etgan fikrni qaytadan to’g’rilab aytish kerak, ishtirokchilar o’z fikrlarini ochiq bayon etishlarini so’rash va shundan so’ng boshqalardan biron tomonning fikriga qo’shilishlarini so’rash yoki shaxsiy fikrlarini aytishga undash kerak.
Guruh a’zolari o’rtasida, kichik guruhlar orasida yoki boshlovchi va ishtirokchi munosabatlarida nizoning paydo bo’lishi. Boshlovchi nima qilishi kerak: agar guruhdagi ishtirokchilar yoki kichik guruhlar o’rtasida o’zaro nizolar kelib chiqsa, nizoni konstruktiv yo’l bilan hal etish lozim; agar boshlovchi va ishtirokchi o’rtasida nizo paydo bo’lsa, boshlovchi o’z hissiyotlarini bayon etib ishtirokchi bilan gaplashishga urinib ko’rishi, kompromissga kelishga urinishi va kezi kelganda o’z xatosini tan olishi kerak. U quyidagi qoidani esda tutishi kerak: “Boshlovchi hamma ishtirokchilarga albatta yoqishi va o’zi ham hammani yaxshi ko’rishi shart emas, ular bir-birlarini yaxshi ko’rishga ham majbur emaslar!”
Trening mashg’ulotlarini o’tish jarayonida ishtirokchilar turlicha munosabat bildirishlari mumkin:
– ishtirokchilar trenerga turli xil chalg’ituvchi savollar berishi mumkin;
– ba’zi ishtirokchilar o’zini haddan tashqari noqulay his qilib, sukut saqlashi, umuman gapirmasdan turib olishi mumkin;
– oilaviy hayotning nozik masalalari haqida ochiqdan ochiq gapirib boshqalarning noroziligi yoki xijolat bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin;
– trenerning shaxsiy hayotiga aloqador judayam nozik savollar berishi mumkin.

Bu xildagi vaziyatlardan chiqib ketish uchun trener ishtirokchilar bilan birga ishlab chiqilgan, mashg’ulot vaqtida barcha amal qilishi lozim bo’lgan xulq-atvor va xatti-harakat qoidalariga murojaat qilishi lozim, ya’ni ishtirokchilarga yoki aynan o’sha ishtirokchiga qoidalarni yana bir bor takrorlatish kerak. Qoidalarning ta’sirini oshirish uchun mashg’ulot boshlanishida ishtirokchilar bilan rolli o’yin tashkil qilish maqsadga muvofiqdir.

Guruhdagi muammoli holatni hal qilish
Ba’zida kichik guruhlarga berilayotgan topshiriqlarni hamma ishtirokchilar ham bir xilda bajarishni istayvermaydilar. Trener kichik guruhlarda ba’zi ishtirokchilar tomonidan yuzaga keltirilishi mumkin bo’lgan quyidagi ko’rinishdagi muammolarni hal qilishga tayyor turishi kerak:
– ishtirokchi suhbatga aralashaverib, qolganlarning jig’iga tegishi mumkin;
– ishtirokchi o’zini ko’rsatish uchun boshqalarni tanqid qilishi, noo’rin kamsitishi mumkin;
– ishtirokchi birovlarga nima qilishi kerakligini aytib, aql o’rgatishga harakat qilishi mumkin;
– ishtirokchi gapirayotgan ishtirokchining gapini bo’lishga harakat qilishi mumkin;
– ishtirokchi guruh ishida qatnashishdan bosh tortishi mumkin;
– ishtirokchi topshiriqqa tegishli bo’lmagan narsalar haqida gapirib vaqt o’tkazishga harakat qilishi mumkin.
Guruhda bunday muammolarni hal etish uchun quyidagicha yo’l tutish mumkin:
Agar guruh ishida og’ishlar ro’y bersa, guruhga muloyimlik bilan vaqt behuda ketayotganligini va berilgan topshiriqni bajarish yoki muammoni muhokama qilish lozimligini eslatish lozim.