Mavzu. Hulq-atvor va faoliyat motivatsiyalari. Asosiy savollar

 
3.Predmetli faoliyat, muloqot, bilish, o’yin, tadqiqotchilik va mehnat faoliyati 
motivatsiyalari.
Faoliyatning oddiy shakllaridan biri o’yin hisoblanadi, lekin u toboro 
takomillashib, sodda harakatlardan keyinchalik syujetli, rolli o’yinlarga, hatto sportgacha
murakkablashib boradi, atrof muhitni aks ettirishida ishtirok eta boshlaydi. Insonning borliqni 
in'ikos etishidagi dastlabki urinishni harakat orqali namoyon bo’ladi. Harakatlar bolaning
tabiatga, uni qurshab turgan kishilik dunyosiga nisbatan munosabatini, ular to’g’risidagi
ilk taassurotlar, sodda tasavvurlar, bilimlarni o’zlashtirishni anglatib keladi. Keyinchalik
oddiy harakatlar muayyan ma'no kasb etib, syujetli va rolli o’yinlarga aylanadi. o’yinlar milliy 
(etnik) va umumbashariy turkumlardan tarkib topgan bo’lib, ijtimoiy hayotning barcha
jabhalarini o’zida aks ettiradi. O’yinlar takomillashib borib sport turlariga, sport
faoliyatiga o’sib o’tadi, jumladan, shaxmat, damino, futbol, shashka va hokazo. Sport o’yin 
faoliyati sifatida barcha yoshdagi insonlarga xos bo’lib hisoblanadi. O’yin faoliyatida bola
ijtimoiy voqelikni taqlid, rol orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo’sinda atrof muhit
to’g’risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o’zlashtira boradi. Ijtimoiy t
urmushdagi u yoki bu hodisani rol orqali ijro qiladi. So’z bilan harakatning birikuvi natij
asida o’yin faoliyat tusini oladi va muayyan ma'no, axborot berish, uzatish imkoniyatiga
ega bo’ladi. Dastlabki o’yin aynan kattalar
xatti-
harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o’yinlar borliqning go
sh anglangan, gosho anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini
egallashga 
xizmat qiladi. O’yin dastavval bola uchun vaqt o’tkazish, uni mashg’ul qilish funksiyasini bajar
sa, keyinchalik ijtimoiy tarixiy taraqqiyot namunalarini ifodalash darajasiga o’sib o’tadi. R
ollar, ma'noli harakatlar, ibratli imo-
ishoralar, tushunchalar bola shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug’ilganidan 
to maktab ta'limigacha davrida uning uchun o’yin faoliyati yetakchi faoliyat rolini bajara
di, shuningdek, o’yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin. 2. Ta'lim. Ta'lim ham jarayon, h
am faoliyat sifatida insonning shayotida muhim rol o’ynaydi va muayyan davr uchun yetakchi
faoliyat sifatida gavdalanishi mumkin. Ta'lim boshqacha so’z bilan aytganda, o’qituvchi bil
an o’quvchining
sub'ekt-
sub'ekt munosabatidagi hamkorlik faoliyati shisoblanadi. Aksariyat shollarda o’qituvchi axb
orot uzatuvchi (kommunikator) o’quvchi esa uni qabul qiluvchi ob'ekt sifatida talqin etila
di, lekin ikkiyoqlama harakat tufayli ma'lumot insonga anglashiniladi, o’zaro ta'sir, o’zaro 
anglashuv, tushunuv, o’zaro sub'ektlarning bir- birga zaruriyligi, taqozochanligi hamkorlik
ning muvaffaqiyati kafolatli sanaladi. Ta'lim o’quv faoliyati, aqliy faoliyat, bilish faoliyati 
turtkisi vazifasini o’taydi, chunki har qaysi faoliyatning shakli aqliy mehnat tufayli amalga osh
adi. Ta'limning boshqa faoliyat turlaridan farqi uning mashsulining o’ziga xosligi, barcha b
osqichlariga ongli yondashuvda va munosabatda bo’lishdir. Ta'lim o’quv faoliyati yoki jarayon 
sifatida mustaqil izlanishni, ijodiy munosabatni, turli vaziyat (auditoriya va undan tashqarida)
ni, har xil bosqichni (boshlang’ich, o’rta, maxsus, oliy ta'lim) o’zida mujassamlashtiradi.
Mustaqil bilim olish va mutolaa qilish ham o’quv faoliyatining muayyan ko’rinishlari bo’l
ib, shaxsiy ilmiy, ijodiy izlanishning mashsuli shisoblanadi. 
Ta'lim tarbiya bilan uyg’unlashgan tarzda namoyon bo’ladi, sub'ektga ob'ektiv ta'sir o’tkaz
ish tufayli bilimlar egallanadi, muayyan shaxsiy fazilatlar tarkib topadi. Ta'limning moshiy

---

atiga (matnda g’oya, taassurot, mazmun, syujet, timsol orqali) tarbiyaviy ta'sir o’tkazish d
asturiy asosda, ierarxik (yunoncha hierarchia izchillik) tarzda singdiriladi. Ta'lim muayyan 
guruh va jamoani shakllantiradi, shaxslararo munosabat maromlari bilan tanishtiradi, shaxs
iy fazilatlarning tarkib topishiga, sub'ektning ijtimoiylashuviga sezilarli ta'sir o’tkazadi. Ta'l
imning yana bir muhim funksiyasi shuki, u turli yoshdagi odamlarni kasb tanlashga yo’naltirad
i, kasbiy tayyorgarlikni amalga oshirishga, mutaxassis sifatida shakllanishga muhim ta'sir
o’tkazadi. Ta'lim ijtimoiy jishatdan shaxslarni shakllantirish, ixtisos ko’nikmalari bilan qur
ollantirish, u yoki bu sohada mutaxassis bo’lib faoliyat ko’rsatishga xizmat qiladi. Mustaqil fi
krlash, psixologik imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish, barkamollikni egallash borasida ijtimo
iy shayotning turli jabshalarida ta'lim yetakchi faoliyat tariqasida muhim rol o’ynaydi. 3
Mehnat faoliyati. Insoniyat o’zining mehnati tufayli ongli mavjudodga aylangan, jamiyatda 
mo’l-ko’lchilikni yaratgan, tabiatda esa 
ayrim o’zgartirishlarni amalga oshirgan, borliq to’g’risidagi ma'lumotlarni egallashga muhar
raf bo’lgan. Mehnat faoliyatining tarkibida mehnat, ish harakat yotadi. Ularning har qaysi
si muayyan ulushni amalga oshirish tufayli faoliyat mashsuli vujudga keladi, u moddiy yo
ki ma'naviy ko’rinishda bo’lishi mumkin.
Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan kasb-
kor ko’nikmalarini avlodlarga o’rgatish mehnat faoliyati yordamida amalga oshiriladi. Kas
biy malakalarni shakllantirish, takomilashtirish, mashsulot yaratish va undan maqsadga mu
vofiq
ravishda 
foydalanish mehnat faoliyati orqali ro’yobga 
chiqariladi. Mehnat faoliyatida amaliy ko’nikmalar barqarorlashadi, nazariy fikr, g’oya, muloh
aza vujudga keladi. Faoliyat bilan ong birligi mavjud bo’lganligi sababli shaxs tarkib topa
di, ham axloqan, ham aqlan rivojlanadi. Mehnat faoliyati
individual xususiyat kasb etsa-
da, lekin uning moshiyati ijtimoiydir. Inson shaxsiy eshtiyojini qondirish uchun mehnat qiladi, u
yoki bu mashsulot ishlab chiqariladi, oqibat natijada odam ijtimoiy jamiyat farovonligi uchu
n o’z shaxsiy ulushini qo’shadi. Mehnat faoliyati yashash, eshtiyojni qondirish, kelajak uc
hun mo’l- 
ko’lchilik vujudga keltirish, yaratilgan mashsullarni (me'morchilik, san'at, madaniyat asarlar
ini) saqlash, asrash, meros sifatida qoldirish funksiyalarini bajaradi. Shuning uchun mehnat 
faoliyati 
o’n minglab
kasb-kor
professiogrammasiga asoslangan holda turli shaklda tashkil qilinadi va muayyan reja, maqs
adni ro’yobga chiqarish uchun har xil vaziyatlarda 
amalga oshiriladi. Mehnat maishiy va ishlab chiqarish turlariga ajratilgan holda imkoniyatg
a, layoqatga, qobiliyatga, saloshiyatga qarab taqsimlanadi. Shuning uchun mehnat faoliyati
ning sodda ko’rinishlari ilk bolalik yoshidan ko’zga tashlanadi, bu o’rinda dastyorlik, ko’makla
shish holatlari nazarda tutiladi. Keyinchalik yaxlit mehnat faoliyati tashkil qilinadi va mua
yyan maqsad amalga oshiriladi, uning mashsuli (natijasi) moddiy ko’rinishga ega bo’ladi. 
Mehnat turlari maishiy, ishlab chiqarish sohalari moshiyatidan kelib chiqqan holda paydo bo’la
di va ijtimoiy talab, eshtiyojni qondirish uchun xizmat qiladi. Mehnat faoliyati shaxsni ra
g’batlantiradi (maosh, maqtov) va kasbiy shakllanishining yangi qirralarini ro’yobga chiqaris
hga 
zamin shozirlaydi. Natijada qobiliyatli, saloshiyatli mutaxassis, mashoratli, novator kasb eg
asi bos qichlariga erishishga shaxsni safarbar etadi.
Mehnat faoliyati kishida praksik (lazzatlanish) shissini shakllantiradi, butun
imkoniyatini ishga tushirishga moddiy, ma'naviy negiz yaratadi 
Muvaffaqiyat motivi - bu shaxsiyatning doimiy atributi (xususiyati) bo'lib, u muvaffaqiyatga 
(yuqori natijalarga) erishish istagida namoyon bo'ladi. 

---

 Kuchli yutuq motiviga ega bo'lgan mavzuga quyidagilar deyiladi: 
- maqsadlarga erishishda qat'iylik; 
- natijadan qoniqmaydi; 
- nima qilsa ham, avvalgidan ko'ra yaxshiroq qilishga intiladi; 
- u uchun hayotdagi asosiy narsa - yuqori natijalarga erishish natijasida muvaffaqiyat 
quvonchining tajribasi; 
- uzoq maqsadlar sari intilishga moyil; 
- oddiy vazifa va osonlikcha erishiladigan maqsadlar bilan kifoyalanmaydi; 
- tobora yangi maqsadlarga erishish (muvaffaqiyat quvonchini his qilish) bilan ish bilan 
band bo'lishga moyil. 
Muvaffaqiyat motivi ko'p holatlarda o'zini namoyon qiladi (nisbatan barqaror shaxsiy 
shakllanish), qachonki inson yuksak maqsadlarga erishmoqchi bo'lsa. 
Biroq, bu dinamik mavjudot va muayyan faoliyat sohasidagi muvaffaqiyatga erishish 
qiymati (ehtimoli) kabi qiymatli vaziyat omillari bilan o'zaro aloqada harakat qilishni (amalga 
oshirishni) boshlaydi. 
Erishish uchun motivatsiya - bu faoliyatning ma'lum bir turida muvaffaqiyatga erishishga 
intilish, bu nafaqat erishish motivlari (shaxsning doimiy fazilatlari), balki vaziyat omillari (qiymat, 
muvaffaqiyatga erishish ehtimoli, vazifalarning murakkabligi va boshqalar). Erishish 
motivatsiyasi quyidagi formula bilan tavsiflanishi mumkin: 
Muvaffaqiyat motivi odamlarni muvaffaqiyatga intilishlariga qarab ajratib turadi.
Muvaffaqiyat motivining yuqori ko'rsatkichiga ega bo'lgan odamlar faoliyatida yuqori natijalarga 
(muvaffaqiyatga) erishishga intilishadi. Muvaffaqiyat motivi past bo'lgan shaxslar 
muvaffaqiyatga befarq bo'lishsa-da, ular yuqori natijalarga qiziqishmaydi va ularga erishish uchun 
hech narsa qilishmaydi. 
Erishish motivi muayyan vaziyat yoki faoliyat sohasidagi faoliyatga sezilarli darajada ta'sir 
qiladi. Biroq, nafaqat u, balki boshqa omillar ham (topshiriqning murakkabligi, muvaffaqiyatning 
qiymati, ehtimollik, ya'ni muvaffaqiyatga erishish ehtimoli) vaqtni ma'lum bir vaqtida (ma'lum bir 
vaziyatda yoki faoliyat sohasida) muvaffaqiyatga intilishga ta'sir qiladi. 
Ma'lum bo'lishicha, ma'lum bir vaziyatda yutuq motivatsiyasi kuchli bo'lgan sub'ektda 
muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi past bo'ladi, chunki bu faoliyat uning uchun hech qanday 
ahamiyatga ega emas. Va ma'lum bir vaziyatda yuqori motivga ega bo'lgan shaxs muvaffaqiyatga 
erishishga intilmasligi mumkin, chunki vazifa juda qiyin bo'ladi va muvaffaqiyatga erishish 
ehtimoli (ehtimolligi) kichik bo'ladi. Holbuki, ma'lum bir sharoitlarda (masalaning maqsadga 
muvofiqligi, muvaffaqiyatga erishishning katta imkoniyati, faoliyatning jozibadorligi) 
muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi past bo'lgan shaxs yuqori darajadagi motivatsiyani 
namoyish etadi. 
Shunday qilib, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi ham barqaror shaxsiy atributlar 
(yutuq motivi), ham vaziyat omillari (muvaffaqiyat imkoniyati, faoliyatning qiymati, vazifaning 
murakkabligi) bilan belgilanadi. 
Muvaffaqiyat motivatsiyasi va hayotdagi muvaffaqiyat o'rtasida yaqin bog'liqlik mavjud. 
Muvaffaqiyat motivatsiyasi yuqori bo'lgan odamlar imkoniyatlarni izlaydilar, muvaffaqiyatli 
natijalarga ishonadilar, muvaffaqiyatga erishishni talab qiladilar, mas'uliyatni o'z zimmalariga 
olishga tayyor bo'ladilar, noaniq vaziyatlarda hal qiluvchi, maqsadga intilishda qat'iyatlilik 
ko'rsatadilar, qiziqarli va qiyin muammolarni hal qilishdan zavqlanadilar , adashmang 
raqobatbardosh vaziyatlar to'siqlarga duch kelganda katta qat'iyatlilikni namoyon etadi. 
Muvaffaqiyat motivatsiyasini o'rganish D.S. 20-asrning o'rtalarida Makklelland. 

---

Ushbu tadqiqotlarning dolzarbligi jamiyatning sotsializatsiyasi va turli ijtimoiy qatlamlardan 
bo'lgan odamlarning qiymat yo'nalishlari bilan belgilandi. Makklelandning fikriga ko'ra, yutuq 
motivatsiyasining shakllanishi to'g'ridan-to'g'ri tarbiya sharoitlari va muhitiga bog'liq va asosiy 
ijtimoiy motivlarning yon mahsulotidir. 
Keyinchalik J. Atkinson, N. Fizer, X. Xekhauzen va boshqalar kabi ko'zga ko'ringan olimlar 
yutuqlarni rag'batlantirish masalalari bilan shug'ullandilar.Ular kattalar tarbiyaviy ta'siridan qat'i 
nazar, bolada muvaffaqiyatga erishish faoliyatining dastlabki shakllari ixtiyoriy ravishda paydo 
bo'lishini payqashdi. 
Tarkib jihatidan M. d. faoliyatning individual darajasini turlicha saqlash va oshirish 
tendentsiyasini ifodalaydi. ijtimoiy sohalar. sub'ektiv ravishda belgilangan sifat standarti shaxs 
tomonidan majburiy deb qabul qilingan inson faoliyati. M.D. ma'lum bir natijaga erishishga 
qaratilgan ma'lum bir shaxsning xatti-harakatining intensivligi va izchilligini tushuntiradi. 
Tadqiqot uchun M.D. Z. Freyd, K. Levin va V. Makdugal kabi taniqli olimlarning g'oyalari ma'lum 
darajada ta'sir ko'rsatdi. Biroq, M.D.ning keyingi tadqiqotlariga eng katta hissa qo'shdi. G.Murrey 
tomonidan kiritilgan. U birinchi bo'lib "erishishga bo'lgan ehtiyoj" (yoki "erishishning etiligi") ga 
e'tiborni qaratdi, shu jumladan psixogen ehtiyojlar ro'yxatiga ushbu moyillik. Myurreyning fikriga 
ko'ra, "erishish zarurati" shaxsning ma'lum intilishlari va niyatlarida namoyon bo'ladi: 
qiyinchiliklarni engib o'tish, atrofdagi olam ob'ektlari, odamlar yoki g'oyalarni samarali 
o'zlashtirish (yoki boshqarish); buni iloji boricha tezroq va mustaqil ravishda bajaring; to'siqlarni 
engib, sifatli ishlarga erishish; qobiliyatlarini rivojlantirish orqali o'z-o'zini takomillashtirish. 
Myurrey tematik rivojlangan. M.D.ni baholash uchun keyingi tadqiqotchilar tomonidan deyarli 
to'liq qabul qilingan apperceptive test (TAT). Tizimli. tadqiqot M.D. Amer nomi bilan bog'liq. 
psixolog Devid Makklelland, hamkasblari (J. Atkinson, R. Klark va E. Louell) bilan birgalikda 
yutuq motivatsiyasi nazariyasini ishlab chiqdi va TATni takomillashtirishga harakat qildi. 
Ushbu nazariyaga ko'ra, M.D. hayot tajribasida shakllanadi (shaxsning sotsializatsiyasi 
jarayonida) va kutilgan muvaffaqiyatning hissiy rangdagi g'oyasining o'ziga xos jismoniy 
sharoitlar bilan aloqasini ifodalaydi. va ijtimoiy atrof-muhit (yoki ijtimoiy. vaziyat). Ushbu hissiy 
jihatdan kutilgan umidlar (ijobiy yoki salbiy) individual ravishda qabul qilingan sifat standartiga 
erishish yoki erishilmasligini anglatadi. Vaziyat muvaffaqiyatga (yoki muvaffaqiyatsizlikka) 
yordam berishiga qarab, tegishli MD paydo bo'ladi va rivojlanadi. Muvaffaqiyatni rag'batlantirish 
nazariyasi J. Atkinson, X. Xekhauzen, B. Vayner va boshqalarning asarlarida yanada rivojlandi, 
bundan tashqari MD guruhi tushunchasi tadqiqot amaliyotiga kiritildi. (A. Zander). Muhim 
tadqiqot yutuqlari motivatsiyasini baholash turli yo'llar bilan amalga oshiriladi. sabablar (TAT 
o'lchovlarining ishonchsizligi; natijalarning mos kelmasligi va boshqalar). 
Muvaffaqiyat motivatsiyasi, bu muvaffaqiyat mezonlari qo'llanilishi mumkin bo'lgan va 
shuning uchun bunday faoliyatni bajarish muvaffaqiyatga yoki muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi 
mumkin bo'lgan barcha harakatlar uchun insonning mumkin bo'lgan eng yuqori imkoniyatlarini 
oshirish yoki saqlashga urinish sifatida aniqlanishi mumkin. 
Oxir oqibat, insonning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirida muvaffaqiyatga erishish yoki 
muvaffaqiyatsizlik har doim tasodifiy bo'ladi va shuning uchun faqatgina erishish motivatsiyasi 
bilan bog'liq bo'lgan vaqtinchalik davriy holatlar. Va muvaffaqiyat mezonlari qanday 
farqlanganidan qat'i nazar, ushbu o'lchov ikki qismdan iborat: ulardan biri muvaffaqiyatni 
anglatadi (qanchalik aniq bo'lmasin), ikkinchisi - muvaffaqiyatsizlik; va bu qismlar bir-biridan, 
agar chegara bo'lmasa, tor chegara zonasi bilan ajralib turadi. Erishilgan yutuqlarga qarab, bu 
chegara o'lchovni yuqoriga va pastga siljitishi mumkin, u bilan birga nol mos yozuvlar nuqtasi 

---

harakatlanadi. Shu sababli, ma'lum bir kishi uchun aynan nima muvaffaqiyat qozonishini va nima 
muvaffaqiyatsiz bo'lishini etarlicha uzoq vaqt davomida ob'ektiv ravishda aniqlash mumkin emas. 
Muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik shaxsning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirida ham mavjud 
bo'lib, yutuqlarga hech qanday aloqasi yo'q. Ammo vaqtni tejash uchun quyidagi yutuq va 
muvaffaqiyatsizlik tushunchalari faqat yutuqqa yo'naltirilgan holda qo'llaniladi. Muvaffaqiyat 
g'oyasi ikki imkoniyat atrofida joylashgan: muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlikka yo'l 
qo'ymaslik. Shunga ko'ra, yutuqni rag'batlantirishda ikkita tendentsiya mavjud, aslida yutuq va 
qochish: "muvaffaqiyatga umid qilish" va "muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqish".