Mavzu: Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi davrida bank kapitali va uning samaradorligini oshirish yo’llari

Karbonat agidrid gazini
yong‘in chiqqan zonaga yo‘naltirish natijasida u 
yerdagi havoning tarkibida kislorod miqdorini kamaytirish orqali yong‘in o‘chiriladi. 

---

Bu gaz yonmaydi. Agar havodagi kislorod miqdorini 15 %gacha turishiga erishilsa, 
yonish susayadi. Karbonat angidrid gazi yong‘in o‘chog‘iga gaz holatida yoki 
suyultirilgan karbonat angidridi o‘t o‘chirgichda u havo bilan reaksiyaga kirishib – 70
0
S 
haroratli qorsimon modda hosil qiladi, bu yonayotgan buyumlar yuzasini yaxshi 
sovitadi. 
Ko‘pik
yonayotgan yuzaga tushgach, uni qoplab olib, kislorod kirishidan 
to‘sadi va ajralib chiqayotgan suyuqlik yonayotgan yuzani sovitadi. Ko‘pik asosan 
qattiq moddalar va yonuvchan suyuqliklarni o‘chirishda ishlatiladi. U paydo bo‘lishiga 
ko‘ra ikki xil bo‘ladi: ko‘pik hosil qiluvchi qorishmani havo oqimi bilan mexaniq 
aralashtiruv orqali olinadigan havomexaniq va ishqor eritmasi bilan kislotaning 
aralashishi natijasida paydo bo‘ladigan kimyoviy ko‘pik. 
 O‘t o‘chirish asboblari va vositalari, ularga qo‘yilgan talablar 
O‘t o‘chiruvchi asboblar dastlabki o‘t o‘chirish vositasi bo‘lib, yong‘inning 
boshlang‘ich davrida, uning kuchayib, tarqalib ketmasligi uchun ishlatiladi. GOST 
12.2.047-80 «O‘t o‘chirish texnikasi. Atama va qoidalar»da o‘t o‘chiruvchi moddaning 
turiga qarab quyidagi xillarga bo‘linadi: 
1. Suyuqlik vositasidagi (faol yuzali moddalar qo‘shilgan suv yoki turli kimyoviy 
birikmalarning suvdagi eritmalari); karbonat kislotali (suyultirilgan karbonat dioksidi); 
kimyoviy-ko‘pikli (kislota va ishqorlarning suvdagi eritmasi); havo-ko‘pikli (ko‘pik 
hosil qiluvchi moddalarning suvdagi eritmasi bilan siqilgan karbonat angidrid gazi yoki 
havoning aralashmasi); xladonli (galloidlangan uglevodorod asosidagi kukunli 
moddalar – bromli etil, xladon va boshqalar); kukunli (karbonat ikki oksidli soda 
asosidagi quruq kukunlar); aralashma holidagi (kukunlar va ko‘pik hosil qiluvchilar). 
2. O‘t o‘chiruvchi moddaning miqdori va o‘lchamlari bo‘yicha – kam hajmli 
(hajmi 5 litr, 10 litrli), ko‘chma va hajmi 25 litrdan kam bo‘lmagan statsionar uskunalar. 
Karbonat kislotasi
o‘t o‘chirish asboblari havo kirmaganda ham yona oladigan 
moddalardan (paxta tolalaridan) boshqa turli moddalarni o‘chirishda ishlatiladi. Shu 
bilan birga 100 V. gacha kuchlanish ostida bo‘lgan elektr uskunalarini ham o‘chirishda 
ishlatish mumkin. 
Suyultirilgan karbonat kislotasi po‘lat ballonga joylashtirilgan bo‘lib, uning 
bo‘yin qismida pistoletsimon lo‘kidon hamda sifon naychasi bo‘ladi. Lo‘kidonning 
nippeli qismiga karnaysimon plastmassa quvur o‘rnatilgan. Lo‘kidonning yon tomonida 
o‘rnatilgan saqlovchi qopqoq ballonni portlashdan saqlash uchun mo‘ljallangan. Ballon 
har yili kamida 1 marta sinov bosimidan o‘tkaziladi. 
Kimyoviy ko‘pikli
o‘t o‘chirish asboblari qattiq moddalarni hamda maydoni 1 m
2
. 
gacha bo‘lgan suyuq yonuvchi moddalarni o‘chirishda ishlatiladi. Ular bilan kuchlanish 
ostidagi uskunalarni o‘chirib bo‘lmaydi.
Kavsharlangan po‘lat ballon ichiga ishqor aralashmasi (NaOH), polietilen 
stakanga esa sulfat kislotasi to‘ldiriladi. Bu ikki suyuqlikni aralashtirish natijasida 
kimyoviy ko‘pik hosil bo‘ladi. Buni amalga oshirish uchun tutqichni qarama-qarshi 
tomonga burab stakanning tiqini ochiladi va po‘lat balloni 180
0
ga buriladi. Stakandagi 
kislota teshikchalar orqali oqib chiqib, ishqorga aralashadi va reaksiyaga kirishib 
ko‘pikka aylana boshlaydi. Ko‘pik hajmi juda tez kengaya boradi va ballon ichida 0,08-

---

0,14 MPa miqdorida bosim hosil qiladi. Hosil bo‘lgan ko‘pik teshikcha orqali otilib 
chiqa boshlagach, uni alanga chiqqan yerga yo‘naltirish kerak. 
Bu o‘t o‘chirish asbobida xavfsizlikni ta’minlash uchun teshikchani sim bilan 
oldindan tozalab keyin ishga tushirish kerak. Aks holda ko‘pik qotib qolib teshikchani 
berkitib kuygan bo‘lsa, ballon portlab ketishi ham mumkin. Bundan tashqari, har yili 
po‘lat ballonni 2 MPa gidravlik bosimda sinab ko‘riladi, so‘ngra kislota va ishqor bilan 
qaytadan to‘ldiriladi. 
Havo-ko‘pikli
o‘t o‘chirish asboblari ishqorli elementlar va elektr uskunalaridan 
tashqari turli moddalarni o‘chirishda ishlatiladi. 16.5-rasmda OVP-10 havo-ko‘pikli o‘t 
o‘chirish asbobining sxemasi keltirilgan. Bu asbob yong‘in yuzalarini 60 karrali ko‘pik 
bilan ta’minlashi mumkin. O‘t o‘chirish asbobining qobig‘ida ko‘pik hosil qiluvchi 
qorishma, stakan ichida esa bosim ostida karbonat kislotasi joylashtirilgan. 
Bu asbobni ishga tushirish uchun dastak qattiq bosiladi, shu bilan birga karbonat 
kislota solingan ballonchaning membranasi teshiladi. Undan chiqayotgan karbonat 
kislota asbob qobig‘i ichida bosim hosil qiladi. Natijada, ko‘pik hosil qiluvchi modda 
sifon orqali karnaysimon og‘izga chiqib, havo bilan aralashib ko‘pik hosil qiladi.