Mavzu: Kasb-hunar kollejlarida fizika o`qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Tadbirkorlik o’yinlari va ularning turlari

Oliy maktab amaliyotida tadbirkorlik o’yinlariga alohida ahamiyat beriladi. Tadbirkorlik o’yinlari nazariyasi umuman boshqa o’yin faoliyati nazariyasi bilan bevosita bog’langan.

Tadbirkorlik o’yinlarini mashhur psixologlar L.S. Vigodskiy, A.N. Leontьev, P.Ya. Galьperin va boshqalarning ishlarida nazariy asoslangan.

Tadbirkorlik o’yinlari o’z xarakteriga ko’ra insonning shaxsiy xislatlarini shakllantirishning amaldagi vositasi hisoblanadi.

Tadbirkorlik o’yinlari bilish va o’qitishning vositasi sifatida XX asrning 20-yillarida gurkirab rivojlandi. Tadbirkorlik o’yinlariga taqlidiy (imitatsion) o’yinlar bilishning vositasi sifatida asos bo’ldi. Taqlidiy o’yinlarga o’z navbatida harbiy va harbiy-siyosiy o’yinlar asos bo’lgan.

A.A. Verbitskiy tadbirkorlik o’yinlariga o’qitishning ishoraviy-kontekst shakllari sifatida qaraydi. Uning fikricha, tadbirkorlik o’yinlarida mashq qilish faoliyati va bo’lajak kasbiy faoliyat model yoki uning prototipi, qaysidir sun’iy va tabiiy tizim sifatida o’zaro nisbatlanadi. SHu tufayli tadbirkorlik o’yinlari kasbiy faoliyatning ishoraviy modellari sifatida belgilanadi, uning konteksti (mazmuni) ishora vositalari, ya’ni tabiiy tilni ham hisobga olgan modellashtirish, taqlid (imitatsiya) va aloqa yordamida beriladi.

A.A. Verbitskiy oliy o’quv yurtining vazifasini bunday o’qitishda, ya’ni talabani bir yetakchi faoliyat tipi (uquv)dan boshqa (kasbiy) tipga faoliyatning predmeti, motivi, maqsadi, vositasi, usul va natijalarini maqsadga muvofiq yo’naltirilgan (o’zlashtirilgan) holda o’tkazishni ta’minlash deb biladi.

Tadbirkorlik o’yini yangi texnologiya sifatida mohiyatan quyidagilarni bildiradi:

- ishlab chiqarish imitatsion modeli sifatida taqdim etilgan o’quv materiali mazmunining izchilligi;

- o’yinli o’quv modelida kelgusidagi kasbiy faoliyati tarkibiy qismlarini yaratish;

- o’quv jarayoni tarzini bilimlarga ehtiyojlarni tug’dirish va ularni amalda qo’llashning real sharoitlariga yaqinlashtirish;

- o’yinning ta’limiy va tarbiyaviy samaradorligi yi g’indisi;

- o’yinni olib boruvchi o’qituvchining talabalar faoliyatini tashkil etish va boshqarishidan talabalarning o’z xatti-harakatlarini tashkil etish va boshqarishga o’tishini ta’minlashi.

A.Tyukov fikricha, har qanday o’yin qay tarzda loyihalashtirilishidan qat’i nazar ularning har biri quyidagi talablarni bajarishi lozim: kasbiy doira imitatsiyasi yaxlitligi, o’yin imitatsiyasiga taalluqli bo’lgan tuzilma va jarayonlar asosiy voqelikni aks ettiruvchi umumiy syujet yoki asosiy mavzuga ega bo’lishi,mustaqil tashkil etishga yo’nalganligi,o’qitishning muammoliligi, metodologik, psixologik va texnik jihatdan ta’minlanganligiga ega bo’lishi lozim.

Tashkiliy o’yin aslida tobora takomillashib boruvchi o’qitishni ta’minlashi kerak. SHu maqsadda unda faoliyat rivojlanishining to’liq davriyligi imitatsiyasi amalga oshiriladi, ya’ni qandaydir vaziyat yechimiga bo’lgan yondashuvdan topilgan yechimning umumlashtirilgan bahosi o’tiladi.

A.A. Tyukov o’yin davriyligining quyidagi bosqichlarni qayd qiladi:

• 
  vaziyatni va muammolashtirishni tahlil qilish asosida o’yinning asosiy syujet mavzusi bo’yicha o’yin ishtirokchisining sermahsul mustaqil ijodiy ishi;
  
• 
  amaliy guruhlarning ish natijalarini umumiy tanqidiy muhokama qilish;
  
• 
  o’yin jarayoni va ishtirokchilar xatti-harakatlarini reflektiv tahlil qilish;
  
• 
  echimni tashkil etish bosqichi.
  

Tadbirkorlik o’yinini tayyorlashning sotsial-psixologik muammolariga quyidagilar kiradi:

• 
  ishtirokchilarni tanlash;
  
• 
  rollarni taqsimlash;
  
• 
  o’yin rahbarini ijtimoiy-psixologik jihatdan tayyorlash;
  
• 
  ijtimoiy psixologiya bo’yicha umumnazariy bilimlarni egallash;
  
• 
  nazariy bilimlarini amalda qo’llay olish;
  
• 
  shaxsiy tayyorgarlik.
  

I.Olloyorov tadbirkorlik o’yinlariga o’quv ishlarini tashkil etishning bir shakli sifatida qaraydi. U o’yinlar o’quv jarayonida o’z o’rniga ega va o’quv jarayonining asosiy vazifalari, mohiyati va tuzilmasi hamda o’rganilayotgan fanning didaktik tabiatiga bog’liq bo’lgan, aniq belgilangan didaktik funktsiyalarni bajarishini ta’kidlaydi.

Tadbirkorlik o’yinlarining didaktik funktsiyalariga quyidagilar kiradi:

• 
  talabalarda aqliy faoliyat usullarining shakllanishi;
  
• 
  bilimlarni mustahkamlash va qo’llash;
  
• 
  o’quv jarayonida bo’lg’usi mutaxassisning faoliyati faqat o’rganish emas, balki uni bajarishga qaratilgan didaktik qoidalar ishlab chiqishdan iborat bo’lishi;
  
• 
  talabalar o’kuv-bilish faoliyatining bo’lg’usi kasbiy faoliyati, xarakteri va tuzilmasiga maksimal darajada yaqinlashib berishi.
  

Tadbirkorlik o’yini ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida quyidagi tayyorgarlik bosqichlariga ega:

1.O’quv-bilish vazifalarini muammoli vaziyat topshirig’i shaklida qo’yish:

- bo’lg’usi tadbirkorlik o’yinining maqsadini aniqlab olish;

- muammoli vaziyatni anglab yetish;

- talabalarga navbatdagi tadbirkorlik o’yini haqida dastlabki ma’lumotlar berish;

2. Navbatdagi vazifani bajarish uchun zarur bo’lgan avval egallangan bilimlardan foydalanish:

- talabalarning o’qituvchidan yoki adabiyotlarni tahlil qilish orqali yangi bilimlarni qabul qilib olishi;

- bajarilishi lozim bo’lgan ish to’g’risida talabalarga yo’l-yo’riqlarni ko’rsatish;

- olingan bilim, o’zlashtirilgan ilmiy tushunchalar va ishlash metodlarini umumlashtirish;

- o’z-o’zini nazorat qilish;

3. Tadbirkorlik o’yinlarining shartlarini tushuntirish va vazifani bajarish uchun zarur bo’lgan yangi amaliy bilimlarning axborotini berish.

4. Navbatdagi ishni rejalashtirish:

- ularga avval ma’lum bo’lganlar asosida uning ayrim bosqichlarini bajarish usullarini tanlash;

- avval egallangan bilimlar asosida tushuntirish ishini olib borish va o’z ijodi uchun zarur bo’lgan yangi metodlarni qidirish;

- rejalashtirishni mustaqil nazorat qilish.

5. Vazifa shartlari, ularning bajarilishini tushuntiruvchi qoidalar (materiallar)ni o’rganish va tahlil qilish bo’yicha mustaqil ishlar va tadbirkorlik o’yinlaridagi o’z mavqeini aniqlash.

6. O’zlaridagi bor bilim, malaka va ko’nikmalar asosida reja bo’yicha ishlarni bajarish:

- yangi bilim va malakalarni hosil qilish;

- o’z xatti-harakatlari va ularning natijalarini muntazam nazorat qilish.

- qayd qilingan kamchiliklar va ularning sabablarini bartaraf qilish;

- belgilangan rejalarni (reja oldi ishlari va rejadan tashqari) takomillashtirish;

- yakuniy natijalarni tekshirib ko’rish va tahlil qilish.

7. Talabalar faoliyatini, ularning bilimi, malakasi, ko’nikmalarini nazorat qilish va joriy yo’l-yo’riqlar berish.

8. Talabalarning tadbirkorlik o’yinlariga tayyorligini aniqlash maqsadida ularning mustaqil ishlari natijalarini tekshirib ko’rish.

9. Talabalarga tadbirkorlik o’yinlarini o’tkazish va unda qatnashish bo’yicha yo’l-yo’riqlar berish, ularni rolь o’ynash bo’yicha taqsim qilish, zarurat tug’ilganda har biriga qo’shimcha yo’l-yo’riqlar berish.

10. Oldindan ishlab chiqilgan stsenariy bo’yicha talabalarning tadbirkorlik o’yinlari.

11. O’yin ishtirokchilariga joriy yo’l-yo’riqlar berish.

12. O’yin ishtirokchilarining o’yin davomida o’zi o’ynagan rollariga baho berishi, o’z-o’zini nazorat qilishi.

13. Tadbirkorlik o’yini natijalarini muhokama qilish va talabaning o’quv-o’yin faoliyatiga baho berish.

SHunday qilib, tadbirkorlik o’yinlari materiallarni yangi bilimlarni egallash, o’tilganlarni mustahkamlash, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, umumiy malakani shakllantirish kabi bir qator vazifalarni yechishda foydalaniladi.

Tadbirkorlik o’yinlarining bir necha modifikatsiyalari mavjud: