Mavzu: Mis elementi va uning xossalari

Misning narxi

2008 yil yanvar oyida, birinchi marta London metall birjasida mis narxi bir tonna uchun 8000 dollardan oshdi . Iyul oyi boshida narxlar bir tonna uchun 8940 dollarga ko’tarildi, bu 1979 yilda LME savdosi boshlanganidan beri eng yuqori ko’rsatkichdir. 2011 yil fevral oyida bu narx qariyb 10,2 ming dollarga etdi.
2011 yilda mis narxi bir tonna uchun taxminan 8900 dollarni tashkil etdi. Jahon iqtisodiy inqirozi tufayli aksariyat xomashyo turlari narxi pasayib ketdi va 1 tonna misning narxi 2016 yil 1 sentyabr holatiga ko’ra 4700 dollardan oshmadi.

Asosiy konlari

Dunyoning mis zaxiralari 90 foizni 7 mamlakatda to’plangan. Ushbu zaxiraning taxminan 50 foizi Amerikaning turli mintaqalarida joylashgan. Boshqa zaxiraning 20 foizi Afrika qit’asida joylashgan. Mis zaxira stavkalari quyidagicha; AQSh 25%, Chili 20%, Rodeziya 15%, Rossiya 10%, Kongo 10%, Peru 8%, boshqa mamlakatlar 12%.

Turkiyadagi mis zaxiralarining umumiy jahon zaxiralarining nisbati 0,7 foizni tashkil qiladi. O’rtacha dunyoda mis ishlab chiqarishning 1-2 foizi Turkiyada ishlab chiqarilgan. misning umumiy zaxirasi 2,5 million tonnani tashkil etadi. Dunyoda misning umumiy zaxirasi 310 million tonnani tashkil etadi.

Misning biologik ro’li 

Mis — quritilgan botqoq yerlar, qumloq va mis deyarliuchramaydigan yerlarda don hosildorligini ko‘paytirishda. Mis barcha yuqori o’simliklar va hayvonlar uchun ajralmas element hisoblanadi. Misni ichakka singdirgandan so’ng, u albumin yordamida jigarga ko’chiriladi.
Mis (II) ning ammiak, aminokislotalar, ko’p atomli spirtlar bilan kompleks birikmalari [Cu(NH3 ) 4 ](OH)2 Cu (II) ning oqsillar va peptidlar, shu bilan birga biuret (NH2 –CO–NH–CO–NH2 ) bilan ishqoriy sharoitda birikib ko’k-fiolet rangni komp;eks birikmalarni hosil qilishi, peptid bog’larni mavjudligini asoslashda qo’llaniladi. Сu (ΙΙ) ning biuret va oqsillar bilan reaktsiyalari biuretli reaktsiyalar deyiladi.

Ayrim xossalari va tabiatda uchrashi Kimyoviy element Atom radiusi, nm Zichligi, g/cm3 Suyuqlanish harorati, °C Yer sharida ulushi, % Tabiatda uchrashi Cu 0,128 8,96 1083 0,01 Cu2 O — kuprit, Cu2 S; mis yaltirog‘i, xalkozin. CuFeS2 – mis kolchedan. (CuOH)2 CO3 – malaxit Ag 0,144 10,5 960,5 10-5 Ag2 S – kumush yaltirog‘i, argentit. Yombi holida Au 0,144 19,3 1063 5.10-7 Au – tug‘ma, ya’ni asosan sof holda Mis. Mis insonlarga juda qadimdan ma’lum bo‘lgan metallardan biridir. Misning qalay bilan hosil qilgan qotishmasi – bronza qadimda turli xil haykallar, qurol-aslahalar, ro‘zg‘or buyumlari tayyorlash uchun ishlatilib kelingan. Mis tabiatda oz miqdorda uchraydi. U, asosan, birikmalar, ba’zan tug‘ma, ya’ni sof holda ham uchraydi (14- jadval). Olinishi. Sanoatda metallarni olish uchun metall oksidlarini ko‘mir yoki is gazi yordamida qaytarib olinadi. Misni olish uchun avval Cu2S (mis yaltirog‘i) rudasi yondiriladi: 2Cu2S + 3O2 → 2Cu2 O + 2SO2 →. Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan (Cu2O) mahsulot mis yaltirog‘i bilan o‘zaro ta’sirlashib, mis hosil qiladi: 2Cu2 O + Cu2S → 6Cu + SO2 →. Bu usul bilan olingan mis tarkibida Ni, Ag, Au kabi qo‘- shi http:eduportal.uz mchalar bo‘ladi. Toza mis olish uchun uni elektroliz qilinadi. 134 Demak, toza mis olish uchun sanoatda elektroliz usulidan foydalaniladi. Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan oltingugurt (IV)-oksidi ham muhim kimyoviy xomashyodir. Undan oltingugurt va oltingugurtning boshqa birikmalarini olishda foydalaniladi. Fizikaviy xossalari. Mis qizil rangli, qattiq elastik xossaga ega bo‘lgan metall bo‘lib, elektr tokini va issiqlikni juda yaxshi o‘tkazadi.

Ishlatilishi. Mis juda yaxshi elektr o‘tkazuvchi (kumushdan keyin ikkinchi o‘rinda) bo‘lganligi sababli elektrotexnikada turli xildagi elektr simlari tayyorlashda ishlatiladi. Mis juda ko‘p qotishmalar tarkibiga kiradi va bu qotishmalar xalq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega. Jumladan, aluminomarganesli bronza – Cu (90%), Al (8,5–9,5%), Mn (1,5-2%), latun – Cu (57–60 %), Zn (40–43 %), nikelin – Cu (65–67 %),

Ni (33–35 %), Mn (0,4–0,6 %), konstantan – Cu (59 %), Ni (40 %), Mn (1 %) va boshqalar (qotishmalar mavzusiga qarang). Misning birikmalari qishloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan kimyoviy vositalardir. Masalan, mis kuporosi (CuSO4 .5H2O)ning so‘ndirilgan ohak bilan aralashmasi o‘simlik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan kimyoviy vositalardan biridir (pestitsid). Tuproqda misning yetishmasligi o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. U o‘simliklarda sodir bo‘ladigan fotosintez jarayonida ishtirok etadi. O‘simliklarning azotni o‘zlashtirishida va ularda uglevod, kraxmal, oqsil moddalarini sintez bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun pestitsid sifatida ishlatiladigan mis kuporosidan mik roo‘g‘it tay yorlashda ham foydalaniladi. Masalan, mis kuporosi, kaliy xlorid va mochevinalarning aralashmasi miskaliy-azotli mikroo‘g‘itdir. Misning tuzlari turli xildagi bo‘yoqlar tayyorlashda ham qo‘llaniladi.