8-Rasm. Kon metallurgiya sanoatlari. Vikipediya, arxiv.uz
O‘zbekiston tom ma’nodagi iqtisodi barqaror rivojlanayotgan, istiqboli porloq davlatga
aylanib bormoqda. Ta’kidlamoq o‘rinliki, keyichalik, ya’ni taraqqiyotning yuksala borishi
ishlab chiqarish sohalariga, sanoat tarmoqlariga yangidan kashf etilgan texnika hamda
texnologiyalarning joriy etilishi tufayli iqtisodiy taraqqiyot ham bir qadar jadallasha borgan.
O‘tgan yigirmanchi asr boshlariga kelib, texnik taraqqiyot va ilm-fan rivojlanishi tufayli
qilingan ixtiro hamda kashfiyotlar, ayniqsa, metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi natijasida
temir yo‘l tizimlari kengaytirilgan, masofalar uzaytirilgan, kuchli dengiz transportlari, yuk
tashuvchi avtotransport faoliyat yurita boshlagan. Hozirgi kunda esa biz dunyo bo‘ylab jadal
rivojlanish jarayonlari davom etayotgan, iqtisodiyot tobora ilgarilab borayotgan bir davrda
yashayapmiz.
4.O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillar
O‘zbekiston ham mustaqillikka erishgach, jahon maydonida o‘zining iqtisodiy qaddini
tiklay va mustahkamlay boshladi. Buni alohida ta’kidlayotganimning boisi shundaki,
O‘zbekiston atigi 30 yil ichida bir paytlar Sho‘rolar imperiyasining oddiygina agrar
respublikasidan iqtisodiyoti, sanoati, turli ishlab chiqarish sohalari barqaror va jadal
rivojlanayotgan mamlakatga aylandi 3 . Chunki qo‘lga kiritilgan mustaqillik tufayli ishlab
chiqarishning turli sohalarida asrlar osha tarkib topib kelgan, ammo asrlarda deyarli
26
unutilayozgan mehnat an’analari qayta tiklanishiga erishildi, sanoat, savdo, bozor
munosabatlarida asqotadigan tajribalar yana hayotga qaytarilishiga muvaffaq bo‘lindi.
Ayniqsa, mustaqil O‘zbekistonimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda, birinchi navbatda, og‘ir
sanoatni rivojlantirishga katta ahamiyat qaratildi. Xususan, qora va rangli metallurgiya
sohalarini taraqqiy ettirish borasida samarali harakatlar boshlab yuborildi. Qadim-qadim
zamonlardan buyon pista ko‘mir vositasida ilk temirchilik asbob-uskunalirini yaratgan, temir
eritish va quyish ishlarini mahorat bilan olib borgan ajdodlarning munosib vorislari sifatida
yurtimizda metallurgiya sohasi va shunga asoslangan sanoat ishlab chiqarishi o‘ziga xos tarzda
rivojlana boshladi. Endilikda o‘zbek metallurglari zamonaviy ilm-fan, yangi texnik va yuksak
texnologiyalarga holda ish yuritmoqdalar. Tabiiyki, bu darajaga yetgunga qadar mamlakatimiz
metallurgiyasi shonli tarixiy yo‘lni bosib o‘tdi.
Oʻzbekiston metallurgiya kombinati" aksiyadorlik birlashmasi — qora metallurgiya
sanoati korxonasi. Toshkent viloyati Bekobod shahrida. Qora metallurgiya mahsulotlarining
eng muhim turlari (poʻlat, choʻyan, poʻlat quvurlar va poʻlat prokat), armatura poʻlati,
shvellerlar, poʻlat sharlar, poʻlat emallangan idishlar ishlab chiqaradi, respublika boʻyicha
yigʻiladigan temirtersak, metall chiqindilarini qayta eritadi. 1942-yildan umumxalq hashari
yoʻli bilan qurila boshlagan, 1944-yil 5-martda ishga tushirilgan. 3dekabrda marten sexi,
choʻyan quyish sexi va 1974-yildan emallangan poʻlat idishlar ishlab chiqarish sexi mavjud.
Marten sexida 3 ta marten pechi bor (1944, 1945 va 1949-yillarda ishga tushirilgan). 1946—
49 yillarda prokat sexi ishga tushirildi. 1962-yilli uzluksiz poʻlat quyuv qurilma ishga
tushirilgan; 1974-yildan emallangan poʻlat roʻzgʻor idishlari ishlab chiqarish boshlanadi.
1978-yil avgustda yillik quvvati 250 ming t boʻlgan elektr yordamida poʻlat eritadigan 1ta
pech, dekabrda 2 - pech, 1979-yil sentabr da 3-pech mahsulot bera boshladi. 1984-yil iyulda
navli prokat sexining 1navbati, 1987-yil sentabrda 2navbati ishta tushirildi. 1991-yildan 32—
76 mm li poʻlat quvurlar ishlab chiqaradigan ikki liniya mahsulot chiqara boshladi. 1994-yil
iyunida togʻkon sanoati uchun ruda maydalash tegirmon sharlari ishlab chiqarish st-yani
foydalanishga topshirildi. Korxonada asosiy mahsulotlar bilan birga 50 yaqin turdagi xalq
isteʼmoli tovarlari ham ishlab chiqariladi. Korxona 1944—94 yillarda "Oʻzbekiston
metallurgiya zavodi" deb nomlangan. 1994-yil 24-martdan uning tarkibiga Shirin
mashinasozlik zavodi, "Ikkilamchi qora metallar" korxonalari boshqarmasi kirdi va
aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmasiga aylantirildi. 2003-yilda 486 ming t poʻlat, 550,7
27
ming t tayyor prokat, shu jumladan, 132,1 ming t tegirmon sharlari ishlab chiqarildi. Chet
ellarga 86740 ming AQSH dollarilik mahsulotlar eksport qilindi. Mahsulotlari Rossiya,
Qozogʻiston, Afgʻoniston, Eron va boshqalarga eksport qilinadi. Chet ellardagi firmalar bilan
ishlab chiqarish va ilmiy aloqalar oʻrnatilgan.
[1]
O`zbekistonda urush yillarida ishga
tushurilgan Bekobod metallurgiya korxonasi mavjud edi. Biroq yarim xom –ashyo
maxsulotlarining asosiy qismi “Markazning rejasiga ko`ra ko`proq Rossiyadagi korxonalarga
tayyor
maxsulotlar
ishlab
chiqarish
uchun
jo`natilardi.
Metallurgiya sanoati asosan xom – ashyo qazib olish, keraksiz metallarni to`plash,
ularni ajratib olish va boyitish, eritish, prokatlar, quymalar tayyorlashni o`z ichiga oladi. Bu
sanoat
majmuasi
qora
va
rangdor
metallurgiya
tarmoqlaridan
iboratdir.
Markaziy Osiyoda
qora metallurgiya markazi Bekobod shahri hisoblanadi va zavodning
asosiy xom ashyosi Respublikamizda ham qo`shni davlatlarda yig`ilib qolgan metallarni qayta
ishlashdan iborat bo`lgan. Urush yillari va undan keyingi dvrda Sobiq Ittifoqda yangi va ishlab
chiqarish hajmi bo`yicha yirik qora metallurgiya markazi barpo etildi va ishlab chiqarish
quvvati
oshirildi
hamda
texnalogiyasi
yangilanib,
borildi.
Regionda, ayniqsa Qozog`istonning markazi Kustanay viloyatida temir rudasi, qora
metallurgiya uchun kerakli marganes, xrom va boshqa rudallar Ust-Kamenogorsk, Pavlodar,
Temirtauda mavjud bo`lib, arzon qo`ng`ir ko`mir Ekibastuzda, toshko`mir va kokslanuvchi
ko`mir Qarag`andada qazib olingan. Shular asosida urush yillarida Markaziy Osiyo hududida
dastlabki qorametallurgiya markazi Qarag`anda metallurgiya korxonasi tashkil topdi.
Qozoq “magnitkasi” nomini olgan to`liq sikldagi zavodda prokat, cho`yan va po`lat ishlab
chiqariladi. Kustanayda Markaziy Osiyodagina emas balki MDHda ishlan chiqarish quvvati
bo`yicha yirik metallurgiya ba`zasi tashkil etilgan. Sokilov-Sarbayda tog`-kon metallurgiya
kombinati, Lisakovsk va Kacharskda rudani boyitish kombinatlari ishlab turibti.
Keyingi yillarda O`zbekiston hududida qorametallurgiya sanoatini rivojlantirish uchun
zarur bo`lgan temir va marganes rudalari, flyus materiallari va o`tga chidamli xom-ashyolar
topildi. Kelajakda Respublikada to`la siklli qora metallurgiya sanoatini barpo qilish uchun asos
tayyorlanayotir. Hozirgi kunda Bekobod metallurgiya zavodini ta`mirlashga katta quvvatga
ega bo`lgan elektropechalardan foydalanishga, turli xilda maxsulot ishlab chiqarishga harakat
qilinmoqda. chunki, Bekobod zavodi Markaziy Osiyo davlatlarida to`planib qolgan
metallarning
15-20%ni
ham
qayta
erita
olmayotir.
28
Markaziy Osiyo Respublikalari hududlarida mahalliy ehtiyojni qondiish uchun qora metall
Toshkentda, Andijonda , Shimkentda, Osh, Chorjo`y va boshqa shaxarlarda ishlab turibti.
Markaziy Osiyo metallurgiya sanoati majmuasida
rangdor metallurgiya sanoatining salmog`I
katta, rangdor metalurgiyaning xom-ashyolari regionning Turkmaniston davlatidan tashqari
barcha rspublikalarda uchraydi. Markaziy Osiyoda Mendeleyev davriy sistemasining barcha
elementlari mavjud bo`lib, ayniqsa rangdor metallurgiya xom-ashyosini ba`zi bir turlari va
ularning zahiralari bo`yicha MDHdagina emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o`rinni
egallaydi. Bularga oltin, mis, kumush, vol`fram, simob, surma va boshqalar misol bo`ladi.
Markaziy Osiyo davlatlari rangli va nodir metallar olishning fizik kimyoviy usullari, ularga
ishlov berish va ishlab chiqarish texnalogiyasi, ularni kompleks qayta ishlash va boyitish
sohasida juda boy tajribaga ega bo`lib, ularning bu boradagi ish tajribalaridan MDHdagi va
boshqa xorijiy davlatlar foydalanishmoqda. Markaziy Osiyoda rangdor metallurgiyaning
asosiy korxonalari Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalaridir. Surma va simob, vol`fram,
polimetall rudalari qazib olish, alyuminiyning turli shakl va o`lchamdagi quymalarini ishlab
chiqishda Qirg`iziston va Tojikiston Respublikalari ajralib turadi. Tojikistondagi rangdor
metalurgiya korxonasi ya`ni alyuminiy zavodi Tursunzoda shaxrida 1971 yilda ishga
tushurilgan.
Qozog`iston Respublikasi mis, qo`rg`oshin, rux, alyuminiy, titan, magniy, shuningdek
kamyob va nodir metallar ishlab chiqishga ixtisoslsahgan bo`lib, xalqaro mehnat taqsimotida
MDH davlatlari orasida yaqqol ajralib turadi. Respublika mis zaxiralari bo`yicha MDH
davlatlari
orasida
birinchi
o`rinda
turadi.
Asosiy konlari Jezqazg`an, Balxash, Markaziy va Shimoliy Qozog`istonda joylashgan. Mis
sanoat asosida Jezqazg`an viloyatida bo`lib, bularga asosan Balxash va Karasakpay mis
eritadigan zavodlari, Jezqazg`an, Sayan rudani boyitish korxonalari kiradi. Qozog`istonning
sharqiy qismida Glubokoe mis zavodi bor. Respublikada qo`rg`oshin rux kombinati Ust-
Kamenogorsk shaxrida bo`lib, uning xom-ashyosi rudali Oltoydadir. Xalqaro mehnat
taqsimotida O`zbekiston rangdor metalurgiya sanoati bilan ajralib turadi. Respublika hududida
bu sanioat uchun kerakli bo`lgan va yetarli miqdorda xom – ashyo chinoncghi polimetal
rudalari, mis, oltin, vol`fram, molibden va boshqa rudalar mavjud. Jumladan: oltin zaxiralari
bo`yicha Respublika dunyoda 4- o`rinda, uni qazib olish bo`yicha 7- o`rinda, mis zahiralari
bo`yicha 10-11 o`rinda, uran zahirasi bo`yicha, 7-8 o`rinda turadi. (Islom Karimov 1997 yil )
29
O`zbekistonda 40ta qimatbaho metal konlari topilgan. oltinning asosiy zahirasi Markaziy
Qizilqumdadir.
Respublikada kumush konlari va Visokovolt`noye O`qjetpes, Kostmonovtchi (Navoiy
viloyati) va Oqtepa (Namangan viloyati) konlaridir. O`zbekistonda rangli metallar mis,
qo`rg`oshin, rux, vol`framlarning zahiralari ko`p. Mis bilan birga rangli metallarning 15 dan
ortiq turi qazib olinadi. Qalmoqir konidan mis molibden rudasi qazib olinadi. Uni Olmaliq kon
metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Mis Dalniy konidan olinadi. Bu kon zahirasi qazib
olishning tannarxi undan boshqa foydali qazilmalarni ( kumush, oltin, molibden va boshqalar)
ajratib olinishi jihatdan MDH mamlakatlari orasida tengi yo`q. Respublikada qo`rg`oshin, rux,
Uchquloch
(Jizzax
viloyati)va
Xondiza
konlarida
jamlangan.
O`zbekistonda rangdor metallurgiya sanoatining taraqqiyotiga juda katta etibor berilgan
. U Markaziy Osiyo hududidagi sanoat tarmoqlari orasida yosh tarmoq hisoblanadi. Biroq
uning hisasiga Markaziy Osiyo davlatlarida ishlab chiqarilgan rangdor metallarning ( 2/3)
qismi to`g`ri keladi. Markaziy Osiyoda umuman metallurgiya sanoati tarmoqlari bir tekisda
rivojlanmagan.
Asosiy
markazlari
Qozog`iston
va
O`zbekiston
Respublikalaridir.
Dostları ilə paylaş: |