Mavzu: Qo’qon xonligi diniy boshqaruvi Mundareja: Kirish i-bob. Qo’qon xonligining tashkil

Qo`qon xonligidagi ichki kurash. Xalq noroziligining kuchayishi.

Qo`qonni egallagan Nasrullo bu yerda o`z noibi Ibrohim mang’itni qoldirdi. Biroq Ibrohim dodxoh haddan tashqari zulm o`tkazgani uchun Qo`qon halqining noroziligi ortib boradi va 3 oy hukmronlik qilgan Ibrohim mang’itga qarshi harakatlar boshlanib ketadi. 1842 yilning yozida qipchoqlar yordamida To`raqo`rg’onda xon etib ko`tarilgan Sheralixon bu erdan haydab yuborilgan Ibrohim mang’it o`rniga Qo`qon xonligi taxtiga o`tkazildi.

1842 yil kuzida Amir Nasrullo yana Qo`qonga yurish qilib, uni qamal qiladi. Bu qamalni mustahkamlashda Madalixon davrida yuzboshi bo`lgan Musulmonqul mingboshi katta o`rin tutadi. Qo`qon dastlab Nasrulloxon tomonidan bosib olingan vaqtda 250 qo`qonlik amaldor garovga olingan edi. Ularning orasida shu Musulmonqul ham bor bo`lib, Nasrulloxon ikkinchi marta Qo`qonga bostirib kelgan vaqtda, qamaldagilarni bo`ysunishga majbur qilishga va`da berib Qo`qonga kelgan va aksincha, qo`qonliklarni mudofaani bo`shashtirmaslikka undagan edi. Shu tariqa jiddiy bir natijaga erisha olmagan Nasrullo Buxoro hududlariga Xivaliklarning hujum qilayotganliklarini eshitib, garovdagi qolgan kishilarni ham ozod etib, Buxoroga qaytishga majbur bo`ladi va shu tariqa ozod etilgan Qo`qon taxtiga Sheralixon o`tkaziladi.

1845 yilgacha Qo`qon xonligida nisbatan osoyishtalik hukm suradi. Xonlikda katta mavqega erishgan Musulmonqul turli lavozimlarni ham qipchoq amaldorlariga bo`lib bera boshlaydi. Bu esa o`z navbatida xonlik saroyida qipchoqlar mavqeining oshib ketishiga olib keldi.

Sheralixon hukmronligi yillarida aholidan soliq undirish kuchaytirildi. Oqibatda halqning norozilik harakatlari kuchayib bordi. Buning ustiga Qipchoqliklar boshqa millat vakillarining xonliklariga ta`sirini kamaytirishga harakat qila boshladilar. Bu esa mamlakatda umumiy norozilikning kuchayishiga olib keldi.

Bu siyosiy vaziyatdan qutulish yo`lini o`ylagan Musulmonqul fitna tayyorlaydi, ‘unga ko`ra minglardan bulgan Murodxonni Sheralixonni o`ldirib taxtga o`tirishi kerak edi. Musulmonkul esa bu vaqtda Ushda kutarilgan quzg’alonni bostirish uchun borishni ko`zladi va Nasrullo huzurida bir yil yashagan Murodxon Qo`qonga kelib, fitnachilar yordamida taxtga da`vogarlik qiladi. Bu siyosatning tagida qanday maqsad yotganini juda yaxshi anglagan Sheralixon darhol Murodxon foydasiga taxtdan voz kechadi va ko`p o`tmay qatl etiladi. Musulmonqul esa O`shdan qaytib kelib, Sheralixonni o`ldirgani uchun Murodxonni qatl ettiradi va taxtga Sheralixonning 13 yoshli o`g’li Xudoyorni o`tkazadi.Unga o`z qizini nikohlab berib, amalda hokimiyatni to`laligicha o`z qo`liga olishga va saroyda qipchoqlarni mavqei yanada oshishiga erishadi.

Musulmonqulning amaldagi hokimiyati 1850 yilgacha davom etadi. U hokimiyatdan eng avvalo o`z manfaatlari yo`lida foydalanadi. Bu esa nafaqat xonlik fuqarolari balki qipchoqlar orasida ham Musulmonquldan ham norozi bo`lgan guruhlarning bo`lishiga olib keladi. Bu guruhga O`ratepa, Xo`jand,Marg’ilon beklari qo`shilgach ularga Toshkent begi Nurmuhammad ham birlashadi.

1852 yil fevralda Musulmonqul xon bilan birgalikda Toshkentga yurish qiladi va uni qamal qiladi.Marg’ilon qushbegisi Toshkentliklar tarafiga o`tib ketishi qamalning cho`zilib ketishiga olib keladi,yurish muvaffaqiyatsiz yakunlanadi.

1852 yil iyunida Musulmonqul yana Toshkentga yurish qiladi. Hal qiluvchi jang Chirchiq daryosi bo`yida bo`lib o`tadi va bu jangda Xudoyorxon o`zining asosiy qo`shinlari bilan Toshkentliklar tomoniga o`tib ketadi. Musulmonqul esa tor-mor etilib,bir guruh odamlari bilan qochib qutiladi. Xudoyorxonning bunday yo`l tutishiga Musulmonqulning mavqeini saqlab qolishi maqsadida rus qo`mondonligi vakili V.V. Velyaminov-Zernov bilan maxfiy ravishda uchrashganligi ham sabab bo`lgan edi.

1852 yil 9 oktyabrda Xudoyorxon Toshkentdan chaqirilgan qo`shinlar yordamida qipchoqlar qirg’inini uyushtiradi va natijada saroyda yuqori mavqelarni egallab turgan amaldorlar bilan bir qatorda 20 mingdan ortiq qipchoq o`ldiriladi.1853 yil kuzida esa qirg’izlar orasida yashirinib yurgan Musulmonqul qo`lga olinadi va qatl etiladi.Shu tariqa xonlikning ichki siyosiy vaziyati bir muncha barqarorlashtiriladi. Ayni shu vaqtlarda esa xonlik hududlariga chor Rossiyasining bosqinchilik maqsadidagi mustamlakachilik yurishlari boshlanayotgan va ruslar Oq machit kal`asini bosib olishga erishgan edilar.