Mavzu. Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Xususiy firmalar

Davlat
korxonalari

SHirkat firmalar

Aralash firmalar

qo‘shma korxonalar	kartel
konsern	sindikat
konsorsium	venchur
konsessiya	ijara
kooperativ	konsalting
	injiniring

Mas’uliyati
cheklanmagan
jamiyat

Mas’uliyati
cheklangan
jamiyat

Aksiyadorlik
jamiyatlari

Korporatsiyalar

4.4-chizma. Firma (korxona) turlari
SHirkatga davlat, kooperativ, jamoa va boshqa tashkilotlar, shuningdek, xorijiy tashkilotlar va fuqarolar ham qonun yo‘l qo‘ygan hollarda a’zo bo‘lishi mumkin.
Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag‘ (aksiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jamiyat qatnashchilari o‘zlarining qo‘shgan ulushlari doirasida javobgar bo‘ladi. SHirkat o‘z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi.
Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalar nomiga «limited» so‘zi qo‘shiladi, bu inglizcha so‘z bo‘lib, «cheklangan» ma’nosini bildiradi.
Mas’uliyati cheklangan firmaning bir qator turlari mavjud. Ularning eng keng tarqalgan shakli aksiyadorlik jamiyatlari va korporatsiyalardir. Aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish va faoliyatini tashkil qilish tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunda ifodalangan. Ushbu qonunning 2-moddasiga muvofiq:
Aksiyadorlik jamiyati - bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo‘lib, u aksiyalar chiqarish yo‘li bilan tashkil etiladi.
Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog‘oz - aksiya chiqaradi. Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o‘z hissasi - divedendni olib turadilar. Aksiyadorlik jamiyati o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Aksiyadorlar jamiyati majburiyatlari bo‘yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog‘liq zararlar uchun faqat o‘zlariga tegishli aksiyalar qiymati doirasida javobgar hisoblanadi.
Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan aksiyalarning nominal qiymatlaridan tashkil topadi. Jamiyat chiqaradigan barcha aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo‘lishi lozim. Aksiya bo‘linmas hisoblanadi.
Aksiyadorlik jamiyatini ta’sis etishda uning jami aksiyalari ta’sischilar orasida tarqatilishi
kerak.
Aksiya fond birjalarida muomalada bo‘ladi, bir shaxsdan boshqasiga erkin o‘tadi va aksiyalar uchun uning hissasi to‘g‘risidagi hujjatt hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatini:

• 
  aksiyadorning umumiy majlisi;
  
• 
  kuzatuv kengashi;
  
• 
  ijro organi boshqaradi.
  

Aksiyadorlarning umumiy majlisi oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, u aksiyadorlik jamiyati faoliyati bilan bog‘liq barcha masalalarni hal qilish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Aksiyadorlik jamiya­tining joriy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (direktor) yoki kollegial (maslahat) ijro organi (boshqaruv, direksiya) rahbarlik qilishi mumkin.
Aksiyadorlik shaklidagi tadbirkorlikning quyidagi afzalliklari bor:

• 
  aksiyadorlik jamiyati - bu Biznesning ko‘proq demokratik shaklidir. Unga xohlagan kishi bevosita yoki obuna bo‘lish yo‘li bilan aksiyani sotib olib, a’zo bo‘lishi va mulk egasiga aylanishi mumkin;
  
• 
  vaqtincha bekor turgan sarmoyalar markazlashuviga erishiladi;
  
• 
  nisbatan samarali sohalarga kapital oqimini tashkil qilish imkoniyati tug‘iladi;
  
• 
  davlat mulkini xususiylashtirish imkoniyatlari kengayadi;
  
• 
  moliyaviy barqarorlikka erishiladi;
  
• 
  tadbirkorlikda tavakkalchilik xavfi kamayadi (hissador o‘z aksiyasi miqyosida ziyon ko‘rsa, korxona egasi butun mulkidan ajraladi);
  
• 
  bir vaqtning o‘zida ishlab chiqaruvchilar, tovar etkazib beruvchilar, haridorlar va mahalliy davlat organlari manfaatlarining o‘zaro muvofiqlashuviga erishiladi.
  

Aksiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo‘lishi mumkin.