Mavzu tilshunoslik maktablari yosh grammatikachilar maktabi

2. Praga strukturalizm maktabi. Struktur tilshunoslikning shakllanishi va
rivojlanishida Praga lingvistika maktabi alohida o„rin egallaydi. Bu maktab negizida 1926 
yilda mashhur chex tilshunosi V.Matezius (1882-1945) tashabbusi bilan tashkil etilgan Praga
lingvistik to„garagi a‟zolarining qarashlari yotadi. Praga lingvistik to„garagining nazariy 
qarashlari 1929 yilda Pragada bo„lib o„tgan slavyanshunoslarning I xalqaro se‟zdida tavsiya
etilgan “Praga lingvistik to„garagi tezislari”da bayon qilingan. 
Praga lingvistik maktabining o„ziga xos xususiyati strukturlik va funksionallikdadir.
Bu maktab vakillari tilning strukturligiga tayanish bilan birga, til va uning birliklarining 
vazifasiga jiddiy e‟tibor beradilar.
Praga lingvistik maktabining funksionalligi 1958 yilda bo„lib o„tgan 
slavyanshunoslarning xalqaro IV se‟zdida B.Gavranek, K.Goralek, V.Skalichka va P.Trostlar
tomonidan tavsiya etilgan tezislarda aniq o„z ifodasini topdi. 
Unda ta‟kidlanishicha, Praga maktabi lingvistik konsepsiyasining ikki muhim jihati
mavjud. Ularning har ikkisi Praga maktabining lingvistikaga olib kirgan yangilik uchun bir xil 
qimmatga ega. Bu muhim ikki jihatning birinchisi strukturallikdir. Praga lingvistlari
lingvistik muammolar qatoriga struktura muammosini, ya‟ni tilning struktur xarakteri va 
uning qismlari o„rtasidagi munosabat muammosini olib kiradi.
Ikkinchi jihat shundan iboratki, Praga lingvistik maktabi funksionaldir. “Funksiya” 
atamasi bu o„rinda tobelilik (“zavisimost”) ma‟nosida emas, balki vazifa ma‟nosida
qo„llaniladi. 
SHunday qilib, strukturlik va funksionallik Praga lingvistik maktabining ikki muhim
xususiyati hisoblanadi. SHuning uchun ham Praga lingvistik maktabi funksional lingvistika 
nomi bilan yuritiladi.
“Praga lingvistik to„garagi tezislari” da bayon qilinishicha, til inson faoliyatining 
hosilasi bo„lishi bilan birga, ma‟lum maqsadga yo„naltirilganlik xususiyatiga ega bo„ladi.
SHuning uchun lingvistik tahlilga funksional nuqtai nazardan yondashmoq lozim. Ana shu 
jihatdan til muayyan maqsadga xizmat qiluvchi ifoda vositalari sistemasi hisoblanadi.
Tezisda tildagi hech bir hodisa shu til mansub bo„lgan sistemani hisobga olmasdan 
turib to„g„ri tushunilishi mumkin emasligi, shuning uchun tilga funksional sistema sifatida
yondashish lozimligi ta‟kidlanadi. 
YUqorida ko„rsatilganidek, Praga lingvistik maktabi tilni struktur tushunishga
tayanadi va shunga muvofiq ravishda lingvistik tadqiqotning struktur metodlariga tayanadi. 

---

---

Lekin strukturalizm tushunchasining o„zi xilma-xil bo„lganidek, tilni struktur o„rganish

metodlari ham bir-biridan farq qiladi. 
Xususan, Kopengangen strukturalizmi bilan Praga funksional maktabi o„rtasidagi farq
Vladimir Skalichka tomonidan ko„rsatib beriladi. 
Uning ta‟kidlashicha, barcha struktur yo„nalishlarning tayanch nuqtasi F.de
Sossyurning “Umumiy lingvistika kursi” hisoblanadi. 
F.de Sossyurning yuqorida ko„rsatilgan asarida uchraydigan ziddiyat keyingi struktur
yo„nalishlarning ana shu ziddiyatli fikrlarning qaysi biriga tayanishiga bog„liq holda, ular 
o„rtasidagi qarashlarning farqlanishiga olib keldi.
L.Elmslev o„z qarashlarida Ferdinand de Sossyurning tilshunoslikka kiritgan, 
to„g„rirog„i, tilshunoslikka qaytargan ikkita zidlanishga doimo murojaat etadi. Bu
zidlanishlarning birinchisi Langua va parole (til va nutq) o„rtasidagi zidlanish bo„lsa, 
ikkinchisi significant va signifie (ifodalovchi va ifodalanmish) o„rtasidagi zidlanishdir.
V.Skalichka bu zidlanishlarning hamma tilshunoslar tomonidan bir xil e‟tirof etilishini 
tan oladi. Ayni paytda bu zidlanishlarning talqinida Sossyurning o„zida qator noaniqliklar,
noizchillik mavjudligini taassuf bilan qayd etadi. Buning sababini “Umumiy lingvistika kursi” 
kitobini Sossyurning o„zi nashrga tayyorlamaganligida va yuqoridagi zidlanishlar haqidagi
qarashlarning keyingi avlodlar tomonidan bunchalik keng tahlil etilishini oldindan 
ko„rolmaganligida deb biladi.
Bunday noaniqlik va noizchillik, eng avvalo, Langua va parole zidlanishi izohida 
ko„rinishini ta‟kidlaydi. Bir o„rinda til (Langua) - bu “ko„nikmalarimiz yig„indisi” (37-bet)
sifatida izohlansa, boshqa erda til – bu “substansiya emas, balki shakldir” (157-bet) deyiladi. 
SHuningdek, ifodalovchi va ifodalanmish zidlanishida ham ana shunday noaniqlikka
yo„l qo„yiladi. Sossyurning fikricha, ifodalanmish-bu narsa (lackose) emas, balki faqat 
tushuncha (Le concept)dir (98-bet). Natijada belgining borliqqa munosabati noaniq bo„lib
qoladi.

Sossyurning g„oyalari keyinchalik strukturalizm deb nomlanuvchi yo„nalishlar

tomonidan rivojlantirildi. Fonologiya, ya‟ni struktural fonetika tezda barcha tilshunoslar 
tomonidan tan olingan fanga aylandi.
V.Skalichkaning fikriga ko„ra, tilshunoslik uchun fonologiyaning ahamiyati va unga 
nima berganini tushuntirib o„tirishga ehtiyoj yo„q. Aksincha, uning tilshunoslik uchun nima
bermagani haqida to„xtalish zarur. 
Uning bayon qilishicha, fonologiya funksional xarakterga ega. Lekin u semosiologik
masalalarni hal etishda deyarli hech narsa bermaydi. Bu tabiiy bir hol. CHunki fonema yuqori 
sath birliklari bo„lgan morfema, so„z, gaplardan farqli ravishda, ma‟noga ega bo„lmagan
birlikdir. Fonemaning funksiyasi morfema, so„z, gaplarni hosil qilish, to„g„rirog„i, moddiy 
jihatdan shakllantirishdan iboratdir. SHuning uchun fonologiya ifodalovchi (significant)
muammosi asosiga qurilgandir. Bu o„rinda belgining butun muammolari chetga suriladi. 
SHu bois strukturalistlar o„rtasida fonologiya yuzasidan qarashlarda nisbiy umumiylik
mavjud.

Fonologiyadan tilning boshqa sathlariga o„tish bilan tilshunoslar o„rtasida bunday

umumiylik yo„qola boradi. 
Praga tilshunoslari o„zlarining yangi lingvistik nazariyasini yaratar ekanlar, bir
tomondan F.de Sossyur qarashlariga, ikkinchi tomondan, I.A.Boduen de Kurtene qarashlariga 
tayanadilar va ularni rivojlantirdilar.

---

---

Matezius Praga lingvistlarining funksional va struktural konsepsiyasi Boduen de

Kurtene va F.de Sossyur g„oyalariga asoslanganligini e‟tirof etadi. 
Praga strukturalistlari garchi F.de Sossyur va I.A.Boduen de Kurtenening g„oyalariga
asoslangan bo„lsalar ham, lekin ular bu g„oyalarga ijodiy yondashdilar va yuqoridagi 
olimlarning cheklangan tomonlarini bartaraf qilishga harakat qildilar.
Xususan, F.de Sossyur tilning sinxron va diaxron holatini ajratar ekan, sistemaviylik 
faqat sinxroniyaga dahldor ekanligini ta‟kidlagan edi.
Praga tilshunoslari esa F.de Sossyurning sinxroniya va diaxroniya zidlanishi haqidagi 
yuqoridagi fikriga e‟tiroz bildirganlari holda, ular o„rtasida o„tib bo„lmas jarlik yo„qligini,
o„zaro uzviy bog„liq ekanligini ta‟kidlaydilar. Xususan, “tezislar”da Jeneva maktabi vakillari 
bayon qilganliklari kabi sinxron va diaxron metod o„rtasida katta chegara yo„qligini bayon
qiladilar. Ularning fikricha, sinxron lingvistikada sistema elementlariga funksiya nuqtai 
nazaridan yondashilsa, tilda bo„lgan o„zgarishlar diaxron metod orqali o„rganiladi. Diaxron
yondashuv sistema va funksiyani rad etmaydi, balki bu tushunchalarni e‟tiborga olmasdan 
turib tadqiqot chala bo„lishini ko„rsatadilar.
Praga tilshunoslari sistemaviy, struktur tahlil diaxron yondashuv uchun ham zarur 
ekanligini ta‟kidlaydilar. SHunga qaramasdan, ko„pchilik chex tilshunoslari tilning hozirgi
holatini o„rganish bilan cheklandilar. 
SHuningdek, Praga tilshunoslari F.de Sossyurning til va nutq konsepsiyasini qabul
qildilar va rivojlantirdilar. 
F.de Sossyurning fikricha, til (la langua) muayyan jamiyat a‟zolarining ongida mavjud
bo„lgan umumiy barqaror narsadir. Nutq (la parole) esa undan farqli ravishda doimo konkret 
va ma‟lum makon va zamon bilan bog„liq bo„ladi.
N.S.Trubetskoy esa til va nutq dixotomiyasini e‟tirof etgani holda, nutqiy jarayonning 
bu ikki aspekti o„rtasida katta tafovut mavjudligini, shuning uchun nutqiy jarayonning tovush
tomonini turli fanlar o„rganishi lozimligini ko„rsatadi. 
Ana shu asosda N.S.Trubetskoy til tovushlari va nutq tovushlarini ajratadi. Uning
fikricha, nutq tovushlari haqidagi ta‟limot konkret moddiy hodisalar bilan ish ko„rganligi 
tufayli tabiiy fanlarning tekshirish metodi bilan ishlash lozim bo„lsa, til tovushlari, aksincha,
sof lingvistik metod bilan ish yuritadi. SHunga ko„ra nutq tovushlari haqidagi ta‟limotni