h am d a tark ib iy q ism larga ajratilish in in g taqqoslash tah lili ja -
rayonida b irin c h i o ‘rin ga q o ‘ydi. O lim m avhum tasav vu rlard an
tarkibiy q ism larga ajratilgan aniq va tu sh u n a rli
tasavvurlarga
o ‘tish n i m u k am m a l h ay o tn in g yashash sa n ’ati ko‘rin ish id a tas-
virlaydi. S u q ro tn in g q a ra sh larid a m antiqiy ja ra y o n la r axloqiy
m aqsadlarga b o 'y su n d irilg a n , m aqsadga esa fik rn in g tash kiliy
faoliyatining vositasi sifatida qaralgan.
A flo tu n tu sh u n c h a la r dialektikasi
va kategoriyalarning m az-
m u n in i h a r b ir b u y u m d an (n arsad an ) qidirishga qaratdi.
A rastu ta m o y illa r ta h lili, xulosalash va isbotlash q o id alarin i,
te rm in la r (atam alar, ib oralar)ni an iq lash tirish
m asa lala rin i, ha-
qiqatga e rish ish d a induksiya va ded u k siy aning m ohiyatini fikr-
lashga, m u lo h aza va m u sh oh ad a qilishga yo‘naltirdi. M etodologi-
ya u chun m u h im hiso b lan g an kategoriyalar
haqidagi b ilim la r va
ta ’lim n in g bilish sh a k lla rin in g sh ak llan tirilish i m asalalari ham
aynan A rastu g a tegishlidir. A rastu sh ak llan tirilg an m antiqiy
tiz im n i «organon» - haqiqiy
bilish n in g asosiy q u roli, vositasi si
fatida ko‘rib chiqdi.
T arix falsafasi tushu n ch asi tarix fani m etodologiyasining
tarkibiy qism i sifatida tu sh u n ilad i. Yangi davrda «tarix falsafa
si» atam asi ham paydo b o 'lgan . M azk ur ibora ilk bor 1765-yil-
d a tarix chi tarix iy voqealarni shun ch ak i tavsiflabgina q o lm asd an ,
balki tarix iy jara y o n n i falsafiy jih a td a n
an glab yetishga h arakat
qilishi lozim , deb hisoblagan fransuz m a’rifatchisi Volter (1694—
1778) to m o n id a n qoM lanilgan1.
Biroq V olter yashagan davrgacha ham tarix falsafasi va bu
tu sh u n c h a atro fid a b ir q ato r fik rlar bild irilg an k i,
ularn i antik
d avr tarix ch ila ri va faylasu flarin in g q arash larid a ko'rish m u m k in .
G e ro d o t, G ekatey, P lato n , F uk id id , A ristotel,
P lu tarx kabi ta-
rix c h ila rn in g va fay lasuflarnin g asarlari va u la rn in g m az m u n id a n
ko'rish m u m k in k i, u lard a o ‘zlarigacha yashab o ‘tgan
insonlar,
xalqlar, m ad a n iy atlar k abilar h aqida va ayni vaqtda o ‘zlari ya-
Dostları ilə paylaş: