6.5. Foydalanilgan adabi
ё
tlar rwyxati.
1.
İ
slam. Spravochnik.-M.: 1969;
2.
İ
mom Buxoriy «Jami-as-Sah’ih’». 4-jildlik –T.: 1991.
46
3.
Muxammad Sodiq. «Tafsiri Hilol».-T.: 1991.
4.
Entsiklopedicheskiy slovar.-M.: Nauka. 1991.
5.
«Quroni karim», wzbekcha izoh’li tarjima. Tarjima va izoh’lar muallifi
Alouddin Mansur.-T.: 1992.
6.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
1.
«Quron»da qanday tarixiy malumotlar mavjud?
2.
Tarixiy manbalarda «Quron»dan qaysi wrinlarda foydalanilgan?
3.
Hadislarning tarixiy ah’amiyati nimada?
4.
Tafsir deganda nimani tushunasiz?
5.
İ
slomning jamiyatimiz tarixida tutgan wrni qanday?
7 - mavzu: IX-XII asrlar tarixiga oid manbalar
Darsning mazmuni:
Ushbu darsda talabalarga 1X-X11 asrdagi ijtimoiy-
si
ё
siy ah’vol va bu davrda yaratilgan arab, fors va turkiy tildagi asosiy tarixiy
manbalar va ulaning umumiy xususiyatlari twg’risida tasavvur berishdir.
Reja:
7.1. Asosiy ijtimoiy-si
ё
siy voqealar.
7.2. Huquqiy h’ujjatlar va
ё
zishmalar.
7.3. Arab tilida
ё
zilgan manbalar.
7.4. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari
7.5. Foydalanilgan adabi
ё
tlar rwyxati.
7.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar:
Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar,
Buvayh’iylar, Zi
ё
riylar, qoraxitoylar, gurxon, Xorazmshoh’lar.
7.1. Asosiy ijtimoiy-si
ё
siy voqealar
Bag’dod xalifaligining sobiq h’ududida tashkil topgan eng yirik davlatlardan
biri Somoniylar davlati (819-999) edi. Unga Nuh’ ibn Asad (819-842 yy.) asos
soldi. Bu davlat ayniqsa X asrning birinchi yarmida,
İ
smoil ibn Ah’mad davridan
(892-907-yy.) boshlab kuchaydi. Somoniylar Movarounnah’r, Xuroson, Eron,
h’ozirgi Afg’onistonning katta qismi, shuningdek, Toshkent, Turkiston va
İ
spijob
(Sayram) ustidan wz h’ukmronligini wrnatdilar.
Somoniylar yirik er egalari, nufuzli ruh’oniylar h’amda yirik
savdogarlarning kwmagiga tayanib, feodal tarqoqlik va ichki urushlarga barh’am
berdilar,
İ
la vodiysida va Sirdar
ё
bwylarida kwchib yurgan qorliqlarning
Movarounnah’rning ichki tumanlari ustiga qilib turgan xurujlariga barh’am
berdilar(893 y.). Bu h’ol mamlakatning iqtisodiy va madaniy yuksalishiga ywl
ochdi.
Bu sulola davrida markaziy davlat boshqaruvi birmuncha takomillashdi.
Amir davlatni wnta muassasasi (devon):
devoni vazir
(Bosh mah’kama),
devoni
mustavfiy
(moliya ishlari mah’kamasi),
devoni omid ul-mulk
(insho va elchilik
47
idorasi),
devoni soh’ib shurat
(amir gvardiyasi ishlari bilan shug’ullanuvchi
idora)
16
,
devoni soh’ib barid
(pochta ishlari mah’kamasi),
devoni mushrif
(wziga
xos davlat xavfsizligi idorasi),
devon ad-diya
(amirning er-mulkini boshqaruvchi
idora),
devoni muxtasib
(shariat ishlari mah’kamasi),
devoni vaqf
(vaqf ishlarini
nazorat qiluvchi idora),
devoni
quzzot
(qozilik mah’kamasi)
ё
rdamida boshqargan.
Lekin, davlatni boshqarishda turk amirlarining roli juda katta bwldi.
Somoniylar davrida h’unarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Buni
Buxoro, Samarqand, Marv, Balx, G’azni, Hirot va Toshkent kabi yirik, taraqqiy
etgan shah’arlar misolida kwramiz. Bu davlat Hazar xoqonligi, Bulg’or xonligi,
Rus va Xitoy bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari birmuncha rivoj topdi.
Bu davr ilm-fan va madaniyatning wrta asr sharoitida benih’oyat rivojlangan
davri h’isoblanadi. Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy singari ulkan shoirlar, Farobiy,
Beruniy,
İ
bn Sinodek allomalar etishib chiqdi.
Katta er egaligi munosabatlarining rivojlanishi, mah’alliy er egalari bilan
byurokratik apparat, katta er egalari bilan ijarachi deh’qonlar wrtasidagi ziddiyatlar
natijasida wzaro feodal kurash va yirik er egalarining ayirmachilik-ajralib
chiqishga bwlgan h’arakati kuchayib ketdi.
X asr oxirlariga kelib feodal tarqoqlik yanada kuchaydi, Hamadon,
İ
sfah’on
va Rayda Buvah’iylar, Tabariston va Jurjonda Zi
ё
riylar mustaqillikka erishdilar,
962 yilda Somoniylarning G’aznidagi noibi Alptakin h’am mustaqillik elon qildi.
Sirdar
ё
ning wng soh’ilidagi erlar, shuningdek, Chag’oni
ё
n va Xorazm h’am
somoniylarga itoat etishdan bosh tortdilar.
Mamlakatda yuz bergan ijtimoiy-si
ё
siy parokandachilikdan Qoraxoniylar
ustalik bilan foydalandilar. Ular 996 yili Zarafshonning shimoliy tarafidagi barcha
erlarni, 999 yili esa Buxoroni ishg’ol etib, Somoniylar h’ukmronligiga barh’am
berdilar.
Qoraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston, Ettisuv va
Tyanshanning janubiy qismida tashkil topgan feodal davlatga asos solgan sulola)
996-999 yillari Nasr ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida butun
Movarounnah’rni egalladi. Faqat Somoniylar lashkarboshisi Abu
İ
broh’im
İ
smoil
(Muntasir) 1001 yilgacha Qaroxoniylar bilan kurashdi, lekin ulardan ustun
kelolmadi.
Nasr ibn Alidan keyin Movarounnah’rni
İ
ligxon Ali takin(1034 yilning
kuzida vafot etgan) idora qildi. 1025 yili Koshg’ar xoni Qodirxon (Tamg’ochxon)
bilan Mah’mud G’aznaviy (998-1030-yy.) birgalikda Movarounnah’r ustiga yurish
boshladilar. Ali takin Buxoro va Samarqandni qoldirib chwlga chekinishga majbur
bwldi.
İ
ttifoqchilar Movarounnah’rda wzlarining h’arbiy-si
ё
siy mavqelarini
mustah’kamlay olmadilar va uni tashlab chiqishga majbur bwldilar.
1032 yili Xorazm h’ukmdori Oltintosh (1017-1032 yy.) h’am urinib kwrdi,
lekin uning barcha h’arakatlari zoe ketdi. Tarixiy manbalar, masalan Abulfazl
Bayh’aqiy bergan malumotlarga qaraganda, Ali takindan keyin taxminan 1040
yilga qadar uning wg’illari h’ukmronlik qildilar. Ulardan keyin 1060 yilgacha Abu
İ
sh’oq
İ
broh’im ibn Nasr h’ukm yuritgan. U Qoraxoniylar poytaxtini Wzganddan
16
Амир
гвардияси
турк
ғуломларидан
ташкил
топган
ва
давлатни
идора
қилишда
катта
роль
ўйнаган
.
48
(Farg’ona vodiysidan) Samarqandga kwchirib olib keldi. Uning vafotidan keyin
wg’illari wrtasida taxt uchun kurash boshlandi. Bu kurashda Abu
İ
sh’oq
İ
broh’im
ibn Nasrning Shams ul-mulk Nasr ismli wg’li g’olib chiqdi.
Shams ul-mulk Nasr davrida (1068-1080-yy.) Qoraxoniylar va Saljuqiylar
wrtasida Termiz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Tomg’ochxon
Qodir Yusuf va uning wg’illari unga qarshi kurash boshladilar va Sirdar
ё
ning
shimoliy soh’ilidagi erlarni h’amda Farg’onani undan tortib oldilar.
Abu
İ
sh’oq
İ
broh’im ibn Nasr va uning avlodi bilan musulmon ruh’oniylari
wrtasidagi ziddiyatlar Shams ul-mulkning taxt vorislari Xidir va Ah’mad (1081-
1089 yy.) davrida benih’oyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh’ I 1089 yili
Movarounnah’rga qwshin tortib, Buxoro va Samarqandni zabt etdi. Lekin
Saljuqiylar tez orada sulh’ tuzib, Movarounnah’rdan chiqib ketishga majbur
bwldilar. Sulton Sanjar davrida (1118-1157 yy.), 1130 yildan boshlab,
Qoraxoniylar unga tobe bwlib qoldilar. Mamlakatda si
ё
siy tarqoqlik kuchaydi –
viloyat va wlkalarning kwpchiligi mustaqillik elon qildi. Ana shunday mustaqil
viloyatlardan biri Buxoro bwlib, bu erda h’okimiyat Sadrlar (Burh’oniylar) deb
ataluvchi ruh’oniylar sulolasi (1130-1207 yy.) qwliga wtdi.
Qoraxoniylar inqirozga yuz tutgan va Movarounnah’r tarqoqlik iskanjasiga
tushib qolgan paytda uning shimoliy-sharqiy va g’arbiy tarafida ikki yirik h’arbiy
si
ё
siy kuch paydo bwldi. Bulardan biri qoraxitoylar bwlib (etnik tarkibi
aniqlanmagan), bazi malumotlarga kwra, ularning asli tungus, ayrim olimlarning
fikricha –mwg’ul edi. Ular XII asr boshlarida dastlab Chug’uchak, keyinchalik
Bolosog’un shah’ri bilan birga butun Ettisuv voh’asini ishg’ol qildilar.
Qoraxitoylarning oliy h’ukmdori shurxon deb atalgan. Yana bir yirik h’arbiy si
ё
siy
kuch Xorazmda shakllandi.
İ
lgari Saljuqiylarga tobe bwlgan Xorazm 1127 yili
mkstaqillikka erishdi.
XII asrning 30-yillari boshlaridan qoraxitoylarning Movarounnah’rga
talonchilik xurujlari boshlandi. Ular Shosh va Farg’ona bilan kifoyalanib qolmay,
Zarafshon h’amda Qashqadar
ё
voh’alariga h’am kirib bordilar. Qoraxitoylar 1138
yili Samarqand xoni Qoraxoniy Mah’mudxonni (1132-1141) tor-mor keltirdilar va
katta wlpon olib Ettisuvga qaytib ketdilar. 1141 yili ular Samarqandga yaqin
Katavon degan joyda Maxmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor-
mor keltirib, Samarqand, swngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular Ettisuvdan
Movarounnah’rga kwchib wtmadilar, balki h’ar yili wlpon olib turish bilan
kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazmshoh’ Otsiz (1127-1156 yy.)
nomi bilan bog’liq. U qisqa vaqt ichida Sirdar
ё
ning quyi oqimida joylashgan Jand
shah’rini va Mingqishloqni egalladi. Suton Sanjar Xorazmni yana bwysundirishga
h’arakat qildi, lekin bunga erisha olmadi. El Asrlon (1156-1172-yy.) va Sulton
Takash (1172-1200 yy.) vaqtida Xorazmshoh’lar davlati birmuncha
mustah’kamlandi. Xorazmshoh’lar 1156-1192- yillar orasida Hind dar
ё
sidan
İ
roqqacha bwlgan erlarni bwysundirishga muvaffaq bwldilar. Xorazmshoh’
Muh’amad (1200-1220-yy.) davlati h’ududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212
yillari Buxoro va Samarqandni bosib oldi, 1210 yili esa Ettisuvda Gurxon
qwshinlariga qaqshatqich zarba berdi va bu bilan qoraxitoylarning
49
Movarounnah’rga bwlgan davolariga chek qwydi. Ammo bu ulkan davlat
markazlashgan va mustah’kam emas edi. Shuning uchun h’am u mwg’ullarning
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomg’ochxon)
turgan va u rasman oliy h’ukmdor h’isoblangan, aslida esa nomigagina shunday
bwlib, ijtimoiy-si
ё
siy h’a
ё
tda ulus h’okimlarining, manbalarda ular iligxon atalgan,
tutgan mavqei kuchli bwlgan. Ulardan ayrimlari mustaqil si
ё
sat yuritganlar.
Farg’ona (markazi Wzgand) h’amda Movarounnah’r (markazi Samarqand)
iligxonlari shular jumlasidandir. Qoraxoniylar davdat tuzulmasi h’aqida malumot
kam. Lekin vazir, soh’ib barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud
bwlishiga qaraganda, ular davrida h’am Somoniylar davlati idoralari saqlangan
kwrinadi.
XI asrdan boshlab Wzbekistonda erga egalik qilishning yangi shakli – iqto,
toju taxt oldida kwrsatgan xizmatlari uchun shah’zoda va xonzodalar, amir va
mansabdorlarga inom tariqasida beriladigan er-suv, taraqqiy eta boshladi.
Qoraxitoylar bosib olingan erlardan wlpon yig’ib olish (h’ar bir xonadondan
bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar.
Meh’natkash xalqning ah’voli og’ir edi. U ikki tomonlama, mah’alliy yirik
er egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi, muntazam ravishda xiroj
h’amda boshqa soliq va jarimalar twlab turishga, davlat, xon va yirik er egalarining
shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar.
Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qwzg’olonlari h’am bwldi.
Masalan, 1206 yili Buxoroda va 1212 yili Samarqandda bwlib wtgan kosiblar
qwzg’olonlari shular jumlasidandir.
X-XII asrlarda Wzbekistonda ilm-fan, adabi
ё
t birmuncha rivoj topti,
Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kaba shah’arlar kengaydi,
rivojlandi. Bu davrda Abu Rayh’on Beruniy (973-1048 yy.), Abu Ali ibn Sino
(980-1037-yy.), Abubakr Muh’ammad ibn Jafar Narshaxiy (X asr), Maxmud
Koshg’ariy (taxminan 1029-1038- yillar orasida tug’ilgan) kabi zabardast olimlar,
Unsuriy, Amoq Buxoriy, Swzaniy Samarqandiy, Nishomiy Aruziy Samarqandiy,
Yusuf Xos Xojib Bolosog’uniy kabi ajoyib shoirlar va adiblar etishib chiqdi.
Mamlakatimizda kwplab masjid, madrasa, karvonsaroylar, baland minoralar va
boshqa monumental bino va inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro)
Deggaron masjidi, wsha atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi
masjidi kalon (1127 yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198-1199-
yillari qurilgan, Shoh’i zinda va Afrosi
ё
bdagi (Samarqand) ayrim binolar,
Xorazmdagi Bwron qala, Noib qala va Faxriddin Roziy maqbarasi (XII asr)
shuningdek, h’ozirgi Qirg’iziston va Turkmaniston wramida qurilgan bino va
inshootlar shular jumdasidandir.
Dostları ilə paylaş: |