Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 12.3.22. SAYY
İ D AM İ R HAYDAR BAHOD İ RXON MAKTUBLAR İ Sayyid Amir Haydar Bah’odirxon maktublari ё ki “Majmuayi maktuboti Sayyid Amir Haydar Bah’odirxon” nomli twplamda Mang’itlar sulolasi (1753- 1920 yy.)ning yirik namo ё ndaoaridan biri Amir Haydar(1800-1826 yy.)ning wziga yaqin amirlaridan Muh’ammad İ noqqa 74 ( keyincha oliy qushbegi 75 ) ywllagan turli masalalarga doir muboraknomalari 76 , inoyatnomalari 77 va boshqa 900ga yaqin 10 yil davomida, 1814-1824 yillar ё zilgan maktublari, jamlangan. U 464 varaqli, Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik 74 Иноқ - қўшинни қуроллантириш ва уни юриш пайтида ва жанг олдидан жой - жойига жойлаштирувчи олий мансабдор . 75 Қушбеги – тўғриси қушбегийи кулл , олий ҳукмдор турадиган жой мутасаддиси , сарой вазири . 76 Муборакнома – бирон мансабга тайинланиши ёки зафар қучганлигини табриклаб юбориладиган мактуб . 77 Иноятнома - бирон мулк бериш ёки мансабга кўтариш . 161 institutining qwl ё zmalar fondida 2120/II tartib raqami bilan saqlanmoqda. X1X asrning birinchi yarmida kwchirilib, kitob h’oliga keltirilgan. Hakimbiy inoq kwp yillar davlat xizmatida bwlib, amir Haydarning ishonchini qozongan. Uning wlimidan (1826 y.) keyin taxt vorisi shaxzoda Umarga xi ё nat qilib, Ark darvozasini 1723 yildan beri Qarshida h’okim bib wtirgan shah’zoda Nasrulla twraga ochib bergan. Hakimbiy qushbegi 1739 yili Eron podshoh’i Nodirshoh’ (1736-1747 yy.) askariga Qarshini, keyin Buxoroni topshirgan. Maktublarda Buxoro amirining mamuriy-xwjalik faoliyati, shuningdek uning davrida amalda bwlgan qonun-qoidalar, er egaligining turlari, suyurg’ol, tanh’o, mulki xurriy xodis h’amda soliqlar-xiroj, zakot, ushrlar h’aqida muh’im malumotlarni uchratamiz. Quyida misol tariqasida, wsha maktublardan bazilarini keltiramiz. “Xoqonning h’urmatiga sazovor bwlgan, davlatning ishonchli odami Muh’ammad Hakimbiy meh’tar 78 bilsinlarki, yakshanba kuni sih’at-salomat Qarshiga kelib qwndik. İ nshoalloh’, (kelasi) yakshanba kuni Samarqandga jwnaymiz. Bizga lozim bwlgan va (janoblariga) tayin qilingan narsalarni olib, agar Qarshiga kelolmaydigan bwlsalar, Wrta chwl va Xuzor Bug’a orqali h’uzurimizga etib kelsinlar. Madrasayi oliyga vaqf etilgan ”Xazonayi muftadiyn” otlig’ kitobni meh’tardan talab qilib olsinlar va tolibi ilmlarning qwliga topshirsinlar.” “Amirlik panoh’i, vazirlikdan ogoh’ bwlgan, xoqonning yaqin odami, marh’amatga loyiq... xoqon h’azratlarining marh’amati tufayli zwr h’urmat topgan Muh’ammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, Abdurasul twqsabo 79 , Safar bah’odir, Husayn, Alibek yasovul 80 , Farmonboy, Xolboy, Norbwta, Murod, Shomurod va Toshni ё z, h’ammalari wn kishi bwlib, zakot 81 yig’ish uchun jwnab ketishgan. Ulardan qaysi biri olti tillo yiqqan bwlsa, ё zib yuborsinlar.” Hijriy 1224 yil. “Amirlik tayanchi, vazirlik ah’volidan ogoh’ bwlgan, xoqonning yaqin odami, baland martabalik Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqonning marh’amatidan sarfaroz bwlganlar, bilsinlarki, alh’amdulilloh’ h’ol-ah’volimiz sog’-salomatlik va shod-xurramlik darajasidadir, muborak xotirimiz jamuljamdir. Soniyan, maxfiy qolmasinki, qutlug’ uzangiga yuborgan arznoma etib keldi. Uning mazmunidan ogoh’ bwlib, xursandlik h’osil bwldi. Va yana (bilsinlarki), Pashog’ir tepasiga Xwqand lashkari kelib tushgan edi. Biz tarafdan unga qarshi lashkar yuborganimizdan keyin (dushman) zafar asar lashkarning qorasini kwrishi h’amono, yuzini chekinish sari wgirdi va bizga doxil bwlishga tob berolmay orqaga chekindi. 78 Меҳтар - бошлиқ , бирон давлат муассасаси , қурхона - қурол - аслаҳа омбори , тўшакхона – подшоҳ , хон хобхонаси учун зарур бўлган ашёлар омборининг бошлиғи . 79 Тўқсабо - подшоҳнинг олий мансабдорларидан , вазифаси шароитга қараб ўзгариб турган . 80 Ясовул - кичик лавозимдаги сарой хизматчиси . 81 Закот - йилда даромаднинг қирқдан бир улуши миқдорида олинадиган солиқ . 162 (Va yana) Yalangtwshxon h’uzuridan ikki nafar chwri kelgan ekan, ularga qarab tursinlar. Va yana, qachonki, biz tarafdan ul vazirlar tayanchi tarafga (Yalangtwshxon tarafga) odam yuboriladigan bwlsa, ё ki u tarafdan inoyatnoma kelsa, unga ruxsat berib wtkazib yuborsinlar. İ noyatnomada ё zilganlarga amal qilsinlar. U tarafdan yuborilgan sarupo va sovg’alarni eh’ti ё t qilib bir ming tanga zakot va 1080 tanga xiroj 82 h’isobidan bizga tegishlisini berib yuborsinlar. Va yana, Eshmurod wnboshiga javob berdik. Kwrgan-bilgan va eshitganlari xususida wzi swzlab beradi.” Hijriy 1229 yil. “Vazirlik suyanchg’i, amirlik wrni, xoqon h’azratlarining yaqin odami... Muh’ammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, oliy ostonaga yuborgan arznomalari etib keldi. Uning mazmunidan ogoh’ bwlganimizdan keyin, alh’amdulilloh’ muborak xotirimiz h’ar vajdan xotirjam bwldi. Va yana (shuni malum qilamizki) chorshanba kuni, mazkur oyning 25- kuni h’olimizga qarab xalifalik eshigi (bwlmish) Kattaqwrg’onga jwnaymiz. Sarkarda, mah’ram, xossabardor, qalmoqlar va boshqa amaldorlarga meh’ribonlik kwrsatib, Buxoroyi sharifga borishlari uchun ijozat berdikki, biron kishi ularga daxl qilmasin”. Hijriy 1248 yil. “Vazirlik tayanchi, amirlik wrni, (h’azrat) xoqonning yaqin kishisi... Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqon h’azratlarining marh’amatlari sarfaroz bwlganlar, bilsinlarki, mulla Solih’boyni, Sharif twqsaboni, Xudoyyuerdi mirzaboshini 83 , Sharifxoja va Musobekni, Lochin mah’ram 84 , mulla Muh’ammad mulla Vose wg’liga ruxsat berib jwnatdik, Qarshiga etib borgandirlar. Ё zib yuborilgan kwrsatmaga amal qilsinlar.” Hijriy 1231 yil, muh’arram oyining 17-si. “Vazirlik tayanchi, amirlik wrni, (h’azart) xoqonning yaqin jwsti... Muh’ammad Hakimbiy inoq, h’azarat xoqonning marh’amatlari bilan sarfaroz etilgan edilar, bilsinlarki, Urganchdan kelgan elchilar to eson-omon Buxoroyi sharifga etib olgunlaricha (ularga) oziq-ovqat va em-xashak bersinlar... Boshqa gaplarni h’umoyun egar qoshidan tutganlarida aytiladi. Vassalom”. “Vazirlik tayanchi, amirlik kwmakchisi... Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqon (h’azratlari)ning marh’amatlaridan sarfaroz etilganlar, bilsinlarki, sa ё dat panoh’ Muh’ammad Siddiqxoja sudurni 85 xonning farzandi h’isoblab, amlok bilan siyladik.”... Hijriy 1229 yil. 82 Хирож - асосий солиқлардан , даромад солиғи , одатда даромаднинг учдан бир қисмини ташкил этган . 83 Мирзабоши – хоқон девонидаги мирзалар бошлиғи . 84 Маҳрам – хонга яқин , унинг ҳамма йиғинларида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор .+ 85 Судур – барча вақфлар мутасаддийси , мамлакат садрларининг бошлиғи . |