Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 86 FƏRİDƏ ASLANOVA Gəncə Dövlət Universiteti faridka_125@mail.ru MƏTN STRUKTURUNDA YARIMÇIQ CÜMLƏLƏR (FUNKSİONAL-KOMMUNİKATİV ASPEKT) Açar sözlər: mətn strukturu, yarımçıq cümlə, dialoq vahidi, qarşılıqlı əlaqə. Key words: text structure, incomplete sentence, unit of dialogue, interconnection. Ключевые слова: структура текста, неполное предложение, единица диалога, взаимосвязь. Mətn ünsiyyət prosesinə xidmət edən dilin müəyyən mənaya malik nitq parçasıdır, konfiqurasiyadır. Mətn bütöv nitq əsəridir. Mətn üçün əsas xüsusiyyət onun bütöv məzmuna malik nitq parçası olmasıdır. Burada dilin bütün strukturuna aid əlaqələrin birliyi vardır. Mətnin strukturu müxtəlif və bir-birilə əlaqəsi olan cümlələrin məcmuəsindən ibarətdir. Həmin cümlələr dünyanın reallıqları haqqında müəyyən bir məlumatı ötürmək cəhətindən ayrıca yox, mətn, kontekst içində, digər konstruksiyalarla birgə fəaliyyyət göstərir. Mətni dil və nitq vahidlərinin sintezi hesab edən Ə.Cavadov yazır ki, mətnlə əlaqədar olan məsələlərdən biri də yarımçıqlıqdır. Bu və ya digər səbəbdən mətn daxilində cümlənin bir hissəsi, bir üzvü buraxıla bilir. Lakin mətn cümlənin buraxılmış hissəsinin, üzvünün, mənasının və vəzifəsinin bərpasında mühüm rol oynayır» [1, s.109; 111 s.] Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, bütövlükdə mətnə həm dil (invariant), həm də nitq (variant) xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan vahid kimi baxmaq lazımdır. Q.Kazımov mətn strukturunda cümlənin yerini və sərhəddini belə müəyyənləşdirir: «Ünsiyyətin əsas vahidi olan cümlə bitmiş fikir ifadə etsə də, onun ifadə etdiyi fikir bitkinliyi nisbi xarakter daşıyır. Cümlə onu əhatə edən cümlələr birliyində, mətn mühitində struktur-semantik xüsusiyyətlərini tam şəkildə üzə çıxara bilir. Cümlələrin müəyyən fikir ətrafında əlaqəli birliyi mətnin yaranmasına səbəb olur. Mətnin yaranmasının əsaslı qanunauyğunluqları vardır. Mətnin təşkili mexanizmi, qurulma texnikası ardıcıl gələn cümlələrdə semantik proqressiya ilə bağlıdır. Bu sahədəki qanunauyğunluqların hərtərəfli tədqiqi bir sıra problemlərin həllinə kömək edir, dilin funksional-kommunikativ əhəmiyyətini daha ətraflı üzə çıxarır» [2, s.432; 500 s.] Filologiya məsələləri, № 7, 2017 87 «Mətnin strukturu deyərkən nə dərk edilir?» Bu suala A.Məmmədov «mətnin strukturuna baxış» bucağı altında belə cavab verir: «...bəzi müəlliflər onun xətti xarakterini qeyd edir və mətnə, bir-birilə müxtəlif vasitələr və müəyyən qaydalar ilə bağlanmış cümlələrin xətti ardıcıllığı kimi tərif verirlər. Digərləri isə, mətnin yalnız xaricən cümlələrin xətti ardıcıllığı kimi təşkil olunduğunu xüsusi vurğulayaraq göstərirlər ki, bu səciyyə çoxölçülüdür. Onların fikrincə, mətnin yalnız cümlələrin öz aralarında əlaqələnmiş ardıcıllığı kimi müəyyən edilməsi kifayət deyil. Şübhəsiz ki, komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsinin təsviri zamanı ola bilsin ki, mətn strukturunun relevant əlamətləri qeyd edilsin, lakin burada göstərilmir ki, müəyyən cümlələrin məhz məna ardıcıllığı ifadə etməsi, yəni mətn kimi qavranılması üçün zəruri şərtlər hansılardır. Mətn strukturunun belə hərtərəfli tədqiqi mətndəki əlaqəliliyin xətti xarakteri haqqındakı fikri qismən təkzib edir və belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, mətn qarşılıqlı əlaqəli amil və elementlərdən ibarət olan kompleks çoxölçülü birləşmədir» [3, s.49; 608 s.] Məlumdur ki, müasir dövrdə cümlədən yüksək vahid olan mətn bir tədqiqat obyekti kimi müxtəlif bilik sahələrinin mütəxəssislərini, o cümlədən dilçilərin diqqətini funksional-kommunikativ aspektdə özünə cəlb etməkdədir. Mətn cümlələr vasitəsilə gerçəkləşir, realizə olunur. Bundan əlavə, mətnin quruluqu, mənası, məzmunu, onun funksional-kommunikativ xarakteri onun yaranma motivi, əmələgəlmə şəraiti ilə müəyyənləşir. Mətnin strukturu, düzgün anlaşılması təkcə dil vahidləri, qrafik vahidlər və dil vasitələri ilə təmin olunmur, həm də ümumi bilik fonu, başqa sözlə, kommunikativ fon ilə təmin olunur. Məhz həmin ümumi bilik fonu üzərində mətnin yaranması və onun kodunun açılması gerçəkləşir. Mətnin məna növlərinin tədqiqi ilə L.M.Loseva, İ.Bellert, Q.Kazımov, Ə.Abdullayev, Q.Bəyzadə, N.Novruzova, və başqa alimlər məşğul olmuşlar. Mətnin strukturunu yarımçıq cümlələrin bütün növləri təşkil edir, bu cümlə tipi mətnin digər vahidləri ilə möhkəm əlaqəyə girir. Bədii mətn yarımçıq cümlələr vasitəsilə də yaranır. Əsas mətndaxili əlaqələrdən biri olan yarımçıq cümlələrin rolu xüsusi nəzərə çarpır. Mətndə müşahidə olunan yarımçıq cümlə tipləri özünəməxsus bir sistem formalaşdırır. Belə ki, burada yarımçıq cümlədən ellipsisə qədər ən müxtəlif struktur növlərlə qarşılaşmaq olur. Əlbəttə, yarımçıq cümlələrin təkrarı həm emosionallığı artıran üslubi nöqteyi-nəzərdən, həm də struktur baxımdan çox effektiv mətnyaradıcı faktor kimi özünü göstərir. Məs.: -Papağımı itirmişəm-dedim. -Hansını? -Hansını? Filologiya məsələləri, № 7, 2017 88 -Köhnə şapkanı. Köhnə şapkanı. (Əli İldırımoğlu. Seçilmiş əsərlər. IV cild. Bakı, 2017: 117) Tədqiqat işinin mövzusu mətn strukturunda yarımçıq cümlənin funksional-kommunikativ qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsidir. Tədqiqatın predmeti mətn və yarımçıq cümlə probleminin öyrənilməsidir. Obyekt isə Azərbaycan və ingilis dillərindəki mətnlər və yarımçıq cümlələrdir. Mətni təşkil edən yarımçıq cümlələr komponentlərin məna əlaqəsi və struktur münasibətləri ilə bağlanmış olurlar. Demək, mətnin formalaşmasında yarımçıq cümlələr də aparıcı xüsusiyyətə malikdir. Mətndə işlənən belə cümlələr bütün mətndə aşılanan niyyət və məqsədi açmış olur. Qeyd edək ki, mətn strukturunda eyni məlumat həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələr vasitəsilə ötürülə bilər. «Lakin ellipsis yolu ilə mürəkkəb fikrin sadə cümlədə verilməsi faktı üzdə olan və potensial mövcud olan (düşünülə bilən) dil elementlərinin yükündə təzahür edir. Ona görə də situasiyadan asılı olaraq mürəkkəb cümlə komponentlərindən birinin işlədilməməsi ilə fikrin ifadəsinə və bu ifadə aparatının anlaşılmasına ciddi xələl gəlmirsə, dil asanlıqla belə «güzəştə» gedir (4, s.122). Beləliklə, mətnin strukturunu, sərhədlərini adekvat biçimdə dərk etmək üçün onun yarımçıq cümlə tipləri ilə əlaqəsini də təhlil etmək lazım gəlir. Yarımçıq cümlə ilə mətn arasında əlaqə (formal əlaqə) onun məntiqi- semantik xüsusiyyətlərini təşkil edən koqeziya, koqerentlik, inteqrasiya kimi məsələlərin öyrənilməsini də şərtləndirir. Yarımçıq cümlənin iştirak etdiyi mətnin quruluş bütövlüyünü koqeziya təmin edir. Bu, mətnin strukturunda bir çox faktorların köməyilə gerçəkləşir. Əlaqəlilik isə koqeziya və koqerentliyin birləşməsindən ibarətdir. Yarımçıq cümlə də mətn yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirir. Burada «yarımçıq cümlənin funksional perspektivi» faktoru mühüm rol oynayır. Bu «perspektiv»də informasiyanın həmin tip cümlələrlə verilməsi və bölüşdürül- məsi dayanır. Mətndə yarımçıq sintaktik konstruksiyalar deyərkən: yarımçıq cümlələr, mürəkkəb cümlənin yarımçıq predikatı və yarımçıq söyləmlər nəzərdə tutulur. Bu vasitələrlə söyləmin strukturunda informasiya lakunu və koqnitiv-diskursiv mexanizmi formalaşır, eləcə də yarımçıq konstruksiyalar bir-birinə təsir göstərir. Ona görə də yarımçıq sintaktik konstruksiyaların struktur, semantik, funksional, koqnitiv-diskursiv və informasiya vasitələrini təsvir etmək və onların imkanlarını üzə çıxarmaq qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir. «Yarımçıq cümlələrin mətn strukturunda işlənən ən əsas növü dialoqun qarşılıqlı replikalarından ibarət olanlardır. Bu növ cümlələrin əsas quruluş xüsusiyyətləri dialoqun getdiyi mühitin, şəraitin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur. Dialoqun bir-birini əvəz edən replika zəncirində Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|