AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
130
kəndlərini atəşə tutub talan edən ermənilər məcbur etmişlər. Hal-hazır-
da erməni qoşunları Sürməli qəzasını təmamən, İrəvan, Şərur və Üç-
müədzin qəzalarının müsəlmanlar ilə məskun mahallarını işğal edib
Naxçıvan tərəfə yürüş etməkdədirlər. Yürüşləri
ilə bərabər yerli mü-
səlmanları qismən kəsib, qismən köylərindən çıxarıb İrana köç etmək
məcburiyyətinə salırlar. Məcburiyyət ilə müsəlmanlardan təmizlənmiş
mahallara Osmanlı dövlətindən Ermənistana köç etmiş ermənilər yer-
ləşdirilir. İrəvan quberniyasının bəzi mahallarının təmamilə müsəlman-
lar ilə məskun olduğu bu mahalların tarixən və başqa şərait üzrə
Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olunmasını nəzərə alıb və məcburən bu
mahalları müsəlmanlardan təmizləyib onların
yerinə erməni mühacirlə-
rinin oturmağı xilaf və ziddi-qanun hesab edərək bu mahallar məsələ-
sini qəti surətdə həllini sülh konfransına buraxaraq İrəvan müsəlmanları
nümayəndələri İrəvan müsəlmanlarının mövcudluğunun mühafizəsi
üçün lazım gələn tədabir etmənizi rica ediriz”. İclasda çıxış etmiş Mə-
həmməd Əmin Rəsulzadə İrəvan müsəlmanlarının müraciətinə müna-
sibət bildirərək qeyd etmişdir ki Azərbaycan höküməti yurddaşlarına
siyasi və maddi yardım göstərməli, onların vəziyyətini yüngülləşdirmək
ücün Parisdə keçirilən sülh konfransında və Qafqaz
dövlətlərinin birgə
yığıncaqlarında mövcud ixtilafların həllinə calışmalıdır. Rəsulzadənin
bu təklifi səsə qoyularaq qəbul edilmişdi
1
. 1919-cı il yanvar ayının 14-
də İrəvan quberniyası müsəlmanlarının nümayəndələri adından M.H.
Seyidovun Azərbaycan hökumətinin başçısına ünvanlanmış müraciə-
tində isə qeyd edilirdi ki, Ermənistan hökuməti silah gücünə erməni
qaçqınlarını müsəlmanların məskun olduqları ərazilərdə məskunlaşdırır,
məqsəd ondan ibarətdir ki, mümkün olan qədər müsəlmanları məhv
edərək bütün qəzalardan onları təmizləsinlər ki, Paris konfransında hə-
min ərazilərin ermənilərə məxsusluğunu
sübut edə bilsinlər
2
.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici işlər nazirliyi tərəfin-
dən 1919-cı ilin iyunun 10-da Ermənistandakı diplomatik nümayəndə
Məmməd Xan Təkinskiyə göndərilmiş şifrəli teleqramda təlimat veri-
lirdi ki, İrəvan quberniyasında dağıdılan müsəlman kəndlərinin nüma-
yəndələrinin köməyi ilə müsəlmanların əhali itkisi, mülkiyətinə dəyən
ziyan, adı və soyadı, yaşı və yaşayış yeri,
cinsi göstərilməklə öldürü-
1
Azərbayсan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I
cild. Bakı: 1998, s.111-113
2
Газета «Азербайджан», 14 января 1919 г.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
131
lən şəxslər, əsir götürülmüş adamlar haqqında məxfi şəkildə statistik
məlumatlar toplayıb Xarici işlər nazirliyinə göndərsin.
1
Verilmiş təlimata uyğun olaraq, M.X. Təkinskinin yardımı ilə
İrəvan müsəlman Milli Şurası təcili şəkildə İrəvan quberniyasında
yaşayan azərbaycanlıların dözülməz vəziyyəti haqqında Avropa və
Amerikanın böyük dövlətləri üçün məlumat hazırlayıb,
Azərbaycan
Xarici işlər nazirliyinə göndərdi. Məlumatda deyilirdi:.( 48 0tilah.8(7)]TJ /TT2 1 Tf 0 Tc (Tw 1.4 /T40 Td (õ)Tj /TT1 1 Tf 0.0006c 0.28 0 Td [(()Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0 T.80 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf 0.001206c 0.28-0.()Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0 T.8j /C2_1 1 Tf 0 Tc 3(ya)Tj /C0i i)Tj6.76Tf 0.945 0 T <0525>Tj /TT1 1 Tf 0.0003 Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v)Tj0747ün m)Tj /C2[(t0 Tc9 Tw i erm4.48 0 Td <0525>Tj /TT1 1 20 120011 Tc 0.2589 Tw 0.44 0 Td (ti haqq074a)0.9(t haz)]TJ (ni 0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 1 Tf60.001206c 0.28-0.()Tj /C2_1 1 T_1 1 Tf 0 Tc 0.55s 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf .445 0 Td ( )Tj /C2_1 1 Tf 0.525 0 Td<0525>Tj /TT1 1 Tf 0.0008 Tc 0.445 0 Td [(rba)Tj 0 (an)5.8( )]TJ 0.00i)-5 Tc 5.05 0 Td <00F9>T 1 T_1 1 Tf94Tf 0.0004 Tc (kild)Tj /C2_1 1 1 1 Tf 0.0003 (h0525>Tj /TT1 1 Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v)Tj9m)Tj /C2_1 0 Td <0525>Tj /TT1 1Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v) Tf 0.0005 Tr0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 Tf 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47ün m)Tj /C2_, qTj /TT1 1 Tf 0.0011 Tc 0.0589 Tw 2.755 0 TdTf 0 Tc 079/C2_1 1520 Tc 1.7a5 0da 1.46 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf 0 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47 Tf 0 Tc 0.55 k Td <0525>Tj /TT1 1 T1 0.0021 Tc 0.2129 Tw 0.445 0 haz)]TJ (nd 0 Td <0525>Tj /1f 0.0018 Tc 0.0582 Tw 0.44 0 Td 27 Tf 0 Tc 0.55r0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 T 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47ün m)Tj /C2_, h0525>Tj /TT1 1 0011 Tc 0.0589 Tw 2.755 0 Td 4i haqq0746C2_1 1520 Tc 1.tta Er4.25 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf0.0021 Tc 0.2129 Tw 0.445 0 haz
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
132
ləri halda yerindəcə güllələnirlər. Onların şəxsi evləri də qarətdən və
zorakılıqdan qurtula bilmir, təpədən dırnağa kimi silahlanmış erməni
gəncləri "artıq" əşyaları talayıb aparırlar. Gün batmamış müsəlmanlar
evlərinə tələsir, qapı və pencərələrini tamamilə bağlayırlar.. İrəvan
müsəlmanlarının keçirdikləri məhrumiyyətləri, əzabları və işgəncələri
qələmə almaq mümkün deyildir. Çoxları dözmür, başlarına hava gəlir,
vaxtından qabaq qocalırlar. Bütün bunlar
indinin özündə də Ermənis-
tanın paytaxtı İrəvanda baş verməkdədir»
1
.
Yeni Bəyazid qəzasının Göyçə rayonunun 5-ci sahəsinin səla-
hiyyətli nümayəndəsi İsmayıl Sultanovun 1919-ci ildə Gəncə qəza rəi-
sinin adına daxil olmuş məlumatında deyilirdi: "Ararat Respublikası
qoşunlarının Yeni Bəyazid qəzasının Göyçə rayonunun dinc müsəlman
kəndləri üzərinə hücumları başlamışdır. Hal-hazırda 60 min əhalisi olan
22 kənd dağıdılmış, yandırılmış və boşaldılmışdır. Ermənilərin və
erməni hökumətinin keçmiş qonşularına və müsəlman təbəələrinə qarşı
törətdikləri qeyri-insani qanlı əməlləri görəndə insanı dəhşət bürüyür.
Ermənilər xahişlərə, yalvarışlara və müsəlman əhalisinin ah-vaylarına
məhəl qoymurlar. Erməni döyüşçüləri əllərinə düşmüş müsəlmanları
sağ buraxmırlar, əksinə, görünməmiş işgəncələr verir, qadınları,
uşaqla-
rı, qocaları və gəncləri öldürürlər. Yalnız az sayda qadın və yeniyetmə
qızlar müstəsnalıq təşkil edir...Sağ qalan qaçqınlar qoşun tərəfindən tə-
qib olunur... dərələrdə və qarlı zirvələrdə gizlənir... qar içində batır və
kütləvi surətdə qırılırlar. Ararat Respublikası vəzifəsini başa vurmuşdur.
Göyçə rayonunda daha müsəlmanlar qalmayıb. Bu günə kimi Yeni
Bəyazid qəzasında 84 müsəlman kəndi məhv edilmişdir"
2
.
Azərbaycan Xarici işlər nazirliyinin müttəfiq dövlətlərin Cənubi
Qafqazdakı Ali komissarına göndərdiyi məktubdan görünür ki, 1919-
cu ilin avqust - sentyabrında erməni qoşunları tərəfindən Üçmüədzin,
Sürməli, İrəvan, Yeni Bəyazid qəzalarındakı azərbaycanlı kəndləri
yenidən dağıdılmışdı. Üçmüədzin qəzasında
bir kənd belə salamat
qalmamışdı. "Dağıntıda qoşun hissələri ilə birlikdə yerli erməni əhalisi
də iştirak edirdi. Qarabağ erməniləri isə xüsusi amansızlıq nümayiş
etdirirdilər. Həmişəki kimi, qaçanlar istisna olmaqla, kişilər, əsasən,
küt alətlərlə öldürülmüş, qadınlar isə zorlanmış və əsir
götürülmüş-
1
ARDA : Fond 970, siyahı 1, iş 85, vərəq 4-7.
2
Газета «Азербайджан», 17 мая 1919 г.