Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

851

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

xeyirxah, güclü, haqsızlığa qarşı gələn, məqsədə çatmaq üçün savaşan və sonda qalib gələn 

bir obraz kimi verilir. “Keçəl Məhəmməd” nağılında keçəl taciri müdafiə edərək  şaha qarşı 

cəsarətli çıxış edir. “İsfahan keçəli” nağılında isə keçəl özü kimi yoxsulları soyub darğanı 

gülünc vəziyyətə salaraq sonda isə öldürür.  

M. Təhmasib sehrli xüsusiyyətlərə malik olan sujetlərə “Əfsanəvi quşlar” məqalələrində 

toxunmuşdur. Nağıllarımızda rast gəlinən Simurq quşu haqqında araşdırmalarında  ədibimiz 

bu quşu xeyir qüvvələrdən biri olaraq əsaslandırmışdır. Alimimiz Simurq quşunun adının 

mənasını izah etmiş və bu adın mənası ilə bağlı verilən mülahizələrə də öz fikrini bildirmişdir. 

M.Təhmasibin fikrincə, Simurq quşunun adı itlə deyil, ayla əlaqəlidir. Mürəkkəb söz olan 

simurqu sim-rux kimi hissələrə ayıraraq fikrini əsaslandırmışdır. Diqqət edilsə doğurdan da 

Simurq quşu nağıl qəhrəmanlarımıza kömək edən, onları  fəlakətdən qurtaran sədaqətli bir 

qüvvə kimi verilir. Azərbaycan nağılları içərisində məşhur olan “Məlikməmməd” nağılında da 

bu obraza rast gəlmək olar. Nağılda Simurqun köməyi ilə Məkilməmməd işıqlı dünyaya gedə 

bilir və qardaşları üzərində qalib gələ bilir. Bu nağılda qədim dinlərdən olan Avestanın 

xüsusiyyətlərinə rast gəlinir. Avestada isə divlər mənfi obraz kimi verilsə  də, tədqiqatçımız 

araşdırdığı  bəzi nağıllarımızda divlərin müsbət sujet kimi verildiyini də  aşkar etmişdir. 

“Məlikməmməd” nağılında da divlərə olan münasibət birmənalı deyildir. Divlər işığı deyil, 

qaranlığı, şəri seçmişlər və bu nağılda da divlərin zülmətdə, yerinaltında yaşamağına təsadüf 

olunur.  Ədibimizin “Azərbaycan xalq ədəbiyyatında div surəti “adlı  məqaləsində isə 

araşdırdığı “Şahzadə Mütalib”, “Yetim İbrahim” və s. nağıllarımızda divlər müsbət sujet kimi 

özünü göstərir. Məsələn: “Şahzadə Mütalib” nağılında div-qarı şahın hamilə arvadını ölümdən 

qurtarır və sonda uşağın adını özü qoyur. Div-qarı Mütalibi oğlanları ilə tanış edir və onların 

köməyi ilə  şahzadə  pərilər padşahının qızını ala bilir. “İbrahim” nağılında isə  ağ divin 

anasının köməyi ilə İbrahimin ağ kəməri tapılır. 

M.H.Təhmasib həm də ay və günəş ilə bağlı  əsatirlər mövzusuna da toxunmuşdur. 

Təbiət qüvvələrinə, göy cismlərinə canlı olması kimi baxış ibtidai insan təsəvvürünün 

qalığıdır. Ay və günəş ilə bağlı nağıllarımızda da ay və günəşin canlı olması ilə bağlı əqidələr 

vardır. Hər birində də ay kişi, günəş isə qadın kimi verilir. Alimimizin araşdırmalarına əsasən, 

ay və günəşin tutulmasının səbəbi divlərin ay və günəşi tutub, dördüncü göydə böyük bir 

gölün içərisinə salmasına görədi. İnsanlar da bu zaman, divlər, cinlər metal şeylərin səsindən 

qorxduğu üçün mis qabları bir-birinə vuraraq onları qorxudurlarmış.  

Tədqiqatçı  məqalələrində xalq ədəbiyyatımızda məşhur olan dövlət quşundan da bəhs 

etmişdir. Bu quşun iki xüsusiyyətini açıqlamışdır. Birinci xüsusiyyəti, bəxtiyarlıq və  səadət 

rəmzi, ikinci xüsusiyyəti isə kimin başına qonarsa, həmin adamın dövlət başcısı olmasındadır. 

Hətta “dövlət” sözünün mənalarını da aydınlaşdırmışdır. Tədqiqatçının araşdırmasına görə 

“dövlət” sözü bəzi rayonlarımızda qoyun mənasında işlədilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” 

dastanında isə övlad mənasında işlədilmişdir. Dövlət quşunun digər adı olan Humay, yaxud 

Hüma olması ilə bağlı mühakimələrini “Əfsanəvi quşlar” adlı məqaləsində vermişdir. 

Beləliklə, sonda qeyd etmək istərdim ki,alimimizin Azərbaycan nağılları haqqında 

araşdırmaları zəngin və diqqətəlayiqdir. Buna görə də nağılların əhəmiyyətini bildiyi üçün bu 

sahədə xüsusi araşdırmalar etmiş,  əldə etdiyi nağılları toplayaraq tərtib etmişdir. Nağıllara 

önəm verdiyi üçün də “Azərbaycan nağılları” adlı beş cildlik kitabın tərtib edilməsində xüsusi 

çalışmışdır. 

 

 

 

 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

852

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

"İDEAL" ROMANI YENİ TƏNQİDİ DÜŞÜNCƏ ÇEVRƏSİNDƏ 

 

Günel PƏNİYEVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

"İdeal” sosial-psixoloji bir əsər kimi XX əsrin ikinci yarısında yaranmış Azərbaycan 

nəsrinin ən qiymətli nümunəsidir, həqiqi ədəbi hadisədir. “İdeal” İsa Muğannanın yaradıcılı-

ğında ayırıcı zolaqdır. Buna nəzərən onun yaradıcılığı üç mərhələyə bölünür. “İdeal”a qədərki 

mərhələ, “İdeal” və “İdeal”dan sonrakı mərhələ. Bu bölgüyə nəzərən “İdeal”ın müəllifinə də 

üç mərhələdə baxmaq olar - yazıçı, yazıçı-peyğəmbər, peyğəmbər. “İdeal” öz müəllifinin 

düşüncəsində koordinat oxlarının kəsişdiyi sıfır nöqtəsidir. Hər şey ordan keçir.  

İsa Hüseynov "İdeal" əsərini yazılma səbəbləri barədə bunları yazmışdı: “Vətəni zəngin, 

firavan, həyatı şirin, insanı gözəl görmək istəyən, gözü tox, könlü tox adamların, hər cür sax-

takarlıqdan uzaq, uca şəxsiyyətlərin yollarında sədd və maneələrin səbəbləri haqqında düşün-

düm. Axtardığımın bir qismini öz əsərim ”Yanar ürək”də, qalanını o romanın qəhrəmanlarının 

sonrakı talelərində tapdım, nəticədə isə ”Yanar ürək”dən bəzi bioqrafik faktları saxlayıb, 40-

80-ci illər arasında baş vermiş mənəvi-psixoloji dəyişikliklər haqqında yeni roman yazdım.” 

“İdeal”la “Yanar ürəy”i müqayisə edən professor Qəzənfər Kazımov onlar  arasındakı 

fərqi belə izah edir: “Yanar ürək” özlüyündə yüksək bədii-estetik məziyyətləri ilə seçilən, 

sevilən, çox oxunan, oxucunun zövq və tələblərini ödəyən bir əsər kimi ədəbiyyatımızda xü-

susi qiymətə malikdir. Lakin yazıçı faktiki olaraq həmin əsəri uçurub-dağıtmış və onun əsasın-

da tamamilə yeni bir roman yaratmışdır.  

Tənqidçi Əsəd Cahangir bu fikirdədir ki, İsa Muğannanın “İdeal” romanının dəyərlən-

dirilməsinə bir neçə kontekstdən yanaşmaq lazımdır: “Birincisi, romanın İsa Muğannanın öz 

yaradıcılığındakı yerindən danışaq. Bu roman yazıçının 1958-ci ildə yazdığı “Yanar ürək” ro-

manının dahiyanə redaktəsidir. Birinci roman realist-psixoloji, ikincisi isə postmodern düşüncə 

ilə yazılıb. Amma qərb postmodernistlərindən fərqli olaraq İsa Muğanna nəinki insana inanır, 

hətta onu ideal olmağa layiq bilir. Bu roman yeni bir inanc yaradır - dinin yerinə elmi, Allahın 

yerinə insanı qoyur. 

İkincisi, romanın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kontekstindəki yeri barədə danışaq. Bu, 

romanla beş yüz illik Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə milli bədii fikrimiz Füzuli 

orbitinin sehrini, nəhayət ki, sındırdı  və  Nəsimiyə, Nizamiyə qayıtdı. Düzdür, Axundov bu 

sehrdən çıxmağın nəinki nəzəri, hətta praktiki nümunəsini də göstərmişdi. Amma Axundov-

dan yarım  əsr sonra Cabbarlı  hələ  də bu sehrdən danışırdı. Yəni iş ayrı-ayrı  fərdlər səviy-

yəsində getsə də, ümumədəbiyyat xarakteri almamışdı. Buna zaman tələb olunurdu. İkincisi, 

Füzulini tənqid etmək bir şey, onun qarşısına alternativ düşüncə qoymaq isə başqa  şeydir. 

Axundov bu işi dram, Muğanna isə roman janrında yerinə yetirdi. Bunun özü artıq poeziya-

ya,  yəni Füzuliyə formaca alternativlik idi. “İdeal” milli romanlarımız arasında Nobelə layiq 

yeganə nümunədir. 

Üçüncüsü, “İdeal”ın dünya ədəbiyyatındakı yerindən danışaq.  Bu roman sadəcə bir nə-

fərin yox, ümumən Azərbaycan xalqının, bir az da geniş desək, dünya insanının bir neçə mi-

nillik düşüncəsinin roman şəklinə düşmüş məcmusudur. Roman öz gərgin psixologizmi, kəs-

kin dramatizmi, emosional aurası, intellektual yükü, ən başlıcası isə polifonik quruluşu ilə dünya 

ədəbiyyatında roman janrının  ən qeyri-adi nümunələrindən biridir.  İyirminci  əsr dünya ro-

manında ən möhtəşəm adlar olan Coys, Kafka, Prust, Tomas Mann, Feyxtvanger, Sartr, Kam-

yu, Brox, Faulz, Eko və s. kimi yazıçıların heç bir əsərini bu romana müqabil qoymaq olmaz. 

“İdeal”ın o vaxt necə ajiotaj yaratmasından danışan AMEA-nın müxbir üzvü, professor 

Nizami Cəfərov deyir  ki,  əsəri sərt  şəkildə  tənqid edənlərdən biri akademik Ziya Bünyadov 

---