Microsoft Word A. Shalala Dissertasiya docx

48 

 

iqtisadiyyat  sahəsinə  istiqamətli  başlıqlara  üstünlük  vermişlər.  Amma  1929  qtisadi 

Böhranı  dünya  iqtisadiyyatında  işsizlik,  deflyasiya  və  iqtisadi  daralmağa  yol  açanda, 

mikro  iqtisadiyyat  sahəsinə  yönələn  məsələlər  nisbi  olaraq  əhəmiyyətini  itirmiş  və 

işsizlik,  gəlir  bölgüsü,  iqtisadi  böyümə  kimi  məsələlər  önə  çıxmışdır.  kinci  Dünya 

müharibəsindən  sonrakı  dövrdə,  bir  çox  keçmiş  müstəmləkə  ölkəsinin  siyasi 

müstəqilliklərini  qazanması  və  iqtisadi  müstəqillik  mübarizəsinin  başlanması,  1970li 

illərdəki  neft  böhranları,  gəlir  bölgüsü  problemləri,  qlobal  yoxsulluq  kimi  mövzu 

başlıqları,  makro  iqtisadiyyat  sahəsindəki  işlərin  daha  sıxlıq  qazanmasına  səbəb 

olmuşdur. 

Mikroiqitsadiyyat  üzərində  aparılan  maliyyə-pul  əməliyyatlarında  makro 

iqtisadiyyat  müstəqil  maliyyə  iqtisadiyyatına  çevrilir.  Strateji  bazarın  idarə  olunması, 

ixtisaslaşması üzrə aparıcı mütəxəsislər olan David Aakera və Cerri Consonun fikrincə 

sinergetikanın  məğzi  bütöv  hissənin  onun  təşkil  edən  hissələrin  iqdarından  çox 

olmasıdır. Bu o deməkdir ki, strateji biznes şirkətləri və yaxud da müəssisələri birlikdə 

daha güclüdür nəinki ayrı-ayrı fəaliyyət göstərdikdə. 

Bu vaxt şirkətlərin və yaxud da müəssisələrin strateji bölmələrini və ya şöbələrini 

həmkarlığı nəticəsində alıcı üçün məmulatın dəyərini artırır, bu da satışın çoxalmasına 

gətirib çıxarır. Kempell E. təsdiqləyib ki, sinergiyanın əhəmiyyəti o vaxt yaranır ki, cəm 

ayrı-ayrı hissələrin sadə miqdarından çoxdur. Kuznetsov B.L.-ın tədqiqatları göstərir ki, 

məhz  bərabərsizlik  inkişafın  təməlidir.  Onun  fikrinə  görə  iqitsadi  sinergetika  stabilliyi 

inkar  etmir  amma,  iqitsadi  dinamikanın  qanunu  da  hesab  etmir.  Bundan  başqa  məhz 

stabillik inkişafın düşmənidir. Yevstiqneyeva L.P., Yevstiqneyev R.N ehtimal edirlər ki, 

sinergetika  elmə  mikroqtisadiyyat  və  makroiqtisadiyyat  kimi  yeni  fikirlər  gətirib. 

Standart  iqtisadi  nəzriyyədə  makroiqtisadiyyat  mikroiqitsadiyyata  qarşı  qoyulur,  hansı 

ki, dövlətlərin iştirakı ilə idarə olunur. Müasir zamanda sinergiyanın rolu iqitsadiyyatın 

inkişafı  ilə  güclənir.  B.L  Kuznetsovun  fikrincə  sinergiyada  birlikdə  hərəkətdə  ölkənin 

iqtisadiyyatının inkişaf şansı var. Yevstiqneyeva L.P. və Yevstiqneyev R.N –in fikrinə 

---

49 

 

görə  də  belədir.  Əgər  inkişaf  qeyri-sabitdirsə  və  iqitsadi  sistemin  səviyyəsi 

informasiyanın bir hissəsidirsə bazar transformasiya proseslərinə sinergetik baxış olmasa 

kor  təbii  inkişaf  cərəyanını  üzə  çıxarmaq  mümkün  deyil.  Alimlərin  fikrinə  görə, 

sinergetik  yanaşma  olmadan  iqtisadi  sistemin  bütün  səviyyələrində  informasiya 

komponentinə  və  qeyri-xətti  təbiətə  malik  olan  bazardakı  transformasiya  proseslərinin 

öyrənilməsi, bu kortəbii meylləri müəyyən etmək mümkün deyil. 

Belə  ki,  sinergetik  yanaşma,  ümumi  qanunauyğunluqları,  müxtəlif  xarakterli  açıq 

qeyri-xətti  sistemlərin    kortəbii  özünü  təşkil  proseslərini,

 

iqtisadi  fəaliyyətin 

səmərəliliyinin  öyrənilməsi  üçün  tətbiq  olunan  prinsipləri  öyrənən  yeni  fənlərarası 

tədqiqat sahəsi kimi ortaya çıxır.  qtisadi fəaliyyətin öyrənilməsi ilə bağlı bu yanaşmanın 

mahiyyəti, sinergetik nəzəriyyənin inteqrasiyası əsasında iqtisadi qanunların öyrənilməsi 

və yeni sifariş strukturunun formalaşmasında  iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün imkan 

yaradan, iqtisadiyyatda kompleks sistem kimi iqtisadi agentlərin qarşılıqlı təsiri, və onun 

altsistemlərinin  kooperativ  qarşılıqlı  təsiri  əsasında 

 

özünü  təşkil  prosesləri  və  bazarın 

stratejik  idarəsi  kimi  müəyyən  edilə  bilər.  Sinergetik  iqtisadiyyatın  tədqiqat  obyektini 

iqtisadi  sistemlər  kompleksi,  qeyri-xətti,  qeyri-tarazlıq,  qeyri-müəyyənlik  kimi 

göstərmək  olar.  qtisadiyyatın  xüsusiyyətləri  baş  verən  proseslərdən  asılı  olduğu  üçün 

qeyr-xətti  sitemdir.  Sinergetik  iqtisadiyyat  təkamül,  dialektika,  sistem,  özünü  idarə, 

kibernetika  və  digər  nəzəriyyələrərin  əsas  qanunlarına  əsaslanır.  qtisadiyyatda 

sinergetik proseslər müvafiq təsir şəklində özünü göstərir. Belə düşünürlər ki, sinergetik 

iqtisadi  təsirin  öyrənilməsi  iqtisadi  fəaliyyət  artıra  bilər.  Sinergetik  təsir  bu,  bir  sıra 

müxtəlif  aspektlərdə,  o  cümlədən  iqtisadi  sistemin  kollektiv  fəaliyyət  elementlərinin 

onların  fərdi  tədbirlər  məbləğinin  üzərindən  nəticələrin  artırmaq  üçün  olan  universal 

kateqoriyadır.  Myasnikov  sinergetik  effektin  məşhur  anlayışlarının  əksinə  bildirib  ki, 

iqtisadiyyatda  sinergetik  effekt  -  bu  onun  elementlərinin  iqtisadiyyatın  keyfiyyətini, 

traektoriyasını və inkişafını dəyişən kooperativ tədbirlərin nəticəsidir. O.A.Qruninoyun 

fikrincə  sinergetik  iqtisadi  təsir  fəaliyyətin  bütün  səviyyələrində  təkrar  bu  və  ya  digər 

---

50 

 

amillərin  səmərəli  birləşməsidən  alınan  faydalı  nəticənin  artırılması  və  xərclərinin 

azaldılmasına nail olmaq şəklində olan iqtisadi fəaliyyətin real effektidir. O, sinergetik 

effekti real, xəyali, cari və kapitala bölməklə onu iki istiqamətdə bölmüşdür: 

E. .Galeyeva görə sosial-iqtisadi sisteminin sinergetik təsiri - onun alt sistemləri və 

elementləri sistemin keyfiyyətini dəyişən və onun inkişaf trayektoriyası ilə özünü idarə 

təşkilatının müxtəlif dalğalanmalarının təsiri altında daxili və xarici mühitin faktorların 

təsiriylə kooperativ qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsidir. 

1)

  Amillərin tərkibinin bərpası və aktiv başlanğıc, 

2)

  amillərin birləşməsi ilə hərəkətə keçən, birlikdə təşkilat və idarəetmə  təsirinin 

birbaşa bərpası  

 

E. .Galeyevin  fikrinə  əsasən  sosial-iqtisadi  sisteminin  sinergetik  təsiri  -  onun  alt 

sistemləri və elementləri sistemin keyfiyyətini dəyişən və onun inkişaf trayektoriyası ilə 

özünü idarə təşkilatının müxtəlif dalğalanmalarının təsiri altında daxili və xarici mühitin 

faktorların təsiriylə kooperativ qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsidir. 

Belə  sistemlərdə  sinergetikanın  ortaya  çıxması  zaman  və  məkan  onların  daimi 

dəyişməsində  verilmiş  texniki,  texnoloji,  təşkilati, iqtisadi, sosial, ekoloji və  idarəetmə 

amillər sisteminin sintezi nəticəsində təmin edilir. Kofanov etdiyi araşdırmada sinergetik 

effektin naliyyətlərinin vacibliyini və mümkünlüyünü regional iqtisadiyyatda beynəlxalq 

ə

mək  bölgüsünün  müxtəlif  növləri  ilə  əlaqədar  və  bu  növə  cavab  verən  istehsal 

amillərinin  səmərəli  ayrılması  əsasında  iqtisadi  artım,  balansın  bərpası  dövründən, 

rəqabət  və  investisiya  cəlbediciliyinin  inkişaf  amilləri,  maraqların  konsolidasiya  və 

federal və regional tənzimləməklə əlaqələndirmişdir. 

Müasir iqtisadiyyat müvafiq şəraitin yaradılması ilə kifayət qədər böyük sinergetik 

təsir yarada bilər, hansı ki aşağıdakı qruplara ayırmaq olar (şək. 2.2): 

1)

  Sinergetik ölçü 

---