XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN
GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ
137
larının köməyi ilə tədricən reallaşdırmağa başlamışdır. Höv-
zənin, o cümlədən Orta Asiya
bölgəsinin karbohidrogen məh-
sullarının dünya bazarlarına ixracı ilə bağlı Azərbaycanın irəli
südüyü və Rusiyanın mövqeyindən fərqlənən bu plan Rusiya
və İran istisna olmaqla demək olar ki, bütün region ölkələri -
Türkiyə, Gürcüstan, Qazaxıstan, İran, Ukrayna, Türkmənistan,
dünyanın aparıcı dövlətləri - ABŞ, Yaponiya, Çin, Avropa
İttifaqı ölkələri və s. tərəfindən də dəstəklənmişdi.
Azərbaycanın ixrac siyasətinin və bu istiqamətdə irəli sür-
düyü təşəbbüslərin əsasında
Xəzər dənizi və Orta Asiya ilə
dünyan enerji bazarlarını, regionun əsas enerji istehlakçılarını
birləşdirəcək alternativ, müstəqil, çoxvariantlı enerji dəhlizləri
və ixrac kəmərlərinin çəkilməsi ideyası dayanırdı. Yeni dəhliz
və kəmərlər Xəzər dənizi və Orta Asiyadan hasil ediləcək və
Rusiyanın Novorossiyskdəki Qara dəniz limanının, ixrac kə-
mərlərinin, İstanbul boğazlarının və s. mövcud infrastruktur-
ların imkanlarına qətiyyən sığmayacaq on milyonlarla ton neft
və milyardlarla kub metr qazın gələcəkdə Avropa və dünya
bazarlarına daşınmasını nəzərdə tuturdu.
Prezident Heydər Əliyev ölkənin yeni enerji strategiyası
tərkibində ilk gündən Xəzər hövzəsinin
zəngin karbohidrigen
məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılmasına-
şaxələndirilmiş
və çoxvariantlı enerji dəhlizləri və marşrutları məsələsinə cid-
di önəm verirdi. O, bu təşəbbüsə və ideyaya Azərbaycanın
regionda və dünyada aparıcı mövqeyini nümayiş etdirən, onun
enerji sahəsində geoiqtisadi təhlükəsizliyi baxımından mühüm
rol oynayan amil kimi baxırdı. Odur ki, Azərbaycan hökuməti
1994-cü ildən başlayaraq Xəzər dənizinin ona məxsus sekto-
rundakı enerji ehtiyatlarını “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində
Qərbə məxsus aparıcı şirkətləri ilə birgə işləmək və hər hansı
ƏL İ H ƏS ƏNOV
138
bir kənar qüvvənin geosiyasi təsiri olmayan sərbəst yollarla
dünya bazarına çıxarmaq istiqamətində xüsusi fəaliyyətə baş-
layır. Azərbaycan sonrakı illərdə də yeni-yeni enerji ixracı
marşrutları və satış bazarlarının axtarışını, onların şaxələndi-
rilməsi siyasətini davam etdirmişdir.
Keçən dövrdə Azərbaycan ona məxsus neft və qaz məh-
sullarını sərfəli qiymətlərlə və müstəqil ixrac marşrutları ilə
Türkiyə və Avropa bazarlarına çıxarmaqla yanaşı, həm də onu
əhatə edən, keçmişdə onunla bir geosiyasi məkanı bölüşən
ölkələrin daxili bazarlarında özünə yer tutmaq uğrunda fəaliy-
yətə qoşulur. Həmin fəaliyyət çərçivəsində onun
həyata keçir-
diyi transmilli enerji siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri
Qara-Xəzər dənizi hövzəsi və digər postsovet məkanı ölkələri-
nin enerji ehtiyaclarının təmin olunmasında yaxından iştirak
etməkdən ibarət olmuşdur.
Enerji təhlükəsizliyində Azərbaycan hökuməti ikinci əsas
amil kimi
ixrac dəhlizləri və kəmərlərin regional təhlükəsizliyi
məsələsini irəli sürürdü. Bu anlamda əsas şərt kəmərlərin mar-
şrutunu düzgün müəyyənləşdirməkdən ibarət idi. (hansı mə-
kanları əhatə etməsi, marşurutların etibarlı, sabit və dayanıqlı
cəmiyyəti və daxili mühiti olan tərəfdaş ölkələrin ərazisindən
keçməsi və s. nəzərdə tutulur- Ə.H.) Azərbaycan bu istiqa-
mətdə də öz tərəfdaşları ilə geniş məsləhətləşmələr keçirir və
bütün maneələrə baxmayaraq, konsorsium çərçivəsində Xəzər-
dən istehsal olunacaq əsas neftin ən optimal və təhlükəsiz ixrac
marşrutunu seçir.
Yeni transmilli neft və qaz marşrutların
müəyyən edilmə-
si, alternativ kəmərlər və dəhlizlərin yaradılması variantları
ətrafında, onların hansı ölkələrin ərazisindən keçməklə Qara,
Aralıq və Baltik dənizlərinə çatdırılması və s. marşrutlarla
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN
GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ
139
bağlı bir neçə il həm bölgədə, həm də dünyada ciddi geosiyasi
diskussiyalar aparılmış, dünya geosiyasətçiləri çoxsaylı fikir və
mülahizələr söyləmişlər. Nəhayət, uzun müzakirələrdən sonra
1995-ci ildə Rusiya və İran istisna olmaqla,
93
əsas neft və qaz
marşrutu kimi, əksər aidiyyatı dünya və region ölkələrinin,
transmilli şirkətlərin razılığı ilə
Qərb istiqamətində- Bakı-
Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz
kəməri variantının üzərində dayanılmışdır. (Bax: Xəritə 27)
Azərbaycanın həyata keçirdiyi yeni enerji dəhlizi və kə-
mər siyasətinin əsasında dayanan əsas
meyarlardan biri də bu
layihələr ətrafında bölgədə ortaq dövlətlərarası konsensusun
tapılması və tərəfdaşlıq mühitinin yaradılması, yeni kəmərlərin
və dəhlizlərin regional gərginliyin yumşaldılmasına, bütün
bölgə əhalisinin rifahına xidmət göstərməsi, Xəzər hövzəsinin
enerji istehsal edən ölkələrinə Qərblə bərabərhüquqlu əmək-
daşlıq üçün hərtərəfli şəraitin təmin edilməsi ideyası olmuşdur.
Lakin Azərbaycanın hövzədə Qərb şirkətləri ilə transmilli neft-
qaz layihələrinin həyata keçirilməsinə başlaması və müstəqil,
alternativ ixrac marşrutlarının yaradılması istiqamətində fərqli
mövqe nümayiş etdirməsi ilk gündən Rusiyanın ciddi mü-
qaviməti ilə üzləşmişdi. Rusiyanın bəzi xarici və daxili siyasət
strukturları, rəsmi və qeyri rəsmi dairələri bir-birinin ardınca
müxtəlif antiazərbaycan bəyanatları səsləndirməyə başlamış-
dılar. Həmin dövrdə məhz Azərbaycan tərəfinin ciddi səyi və
bəzi güzəştlərə getməsi nəticəsində Rusiyanın barışmaz möv-
qeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu.
Bu ölkənin neft
ixracı və tranzit maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə,
1997-ci
93
İran əvvəlcə prinsipcə Azərbaycanın irəli sürdüyü yeni kəmərlər ideyasını
dəstəkləsə də, sonradan ixrac marşurutlarının onun ərazisindən yan keçəcəyini
yəqin edəndən sonra, onlara mane olmaq yolunu tutdu.
ƏL İ H ƏS ƏNOV
140
ildə “Bakı-Novorossiysk kəmərinin yenidən istifadəsi” ilə bağlı
Rusiya Azərbaycan Birgə sazişi bağlandı. Bakı-Novorossiysk
kəməri o dövrdə Azərbaycana qətiyyən lazım deyildi və onun
tranzit şərtləri heç bir xarici tərəfdaş dövləti qane etmirdi.
Azərbaycanın Rusiya ilə neft ixracına dair bağladığı bu müqa-
vilə sadəcə olaraq Xəzərdə həyata keçirilən transmilli layihələr
ətrafında konsensus yaratmaq, bölgədəki bir qədər gərgin döv-
lətlərarası münasibətləri yumşaltmaq və tərəfdaşlıq istiqaməti-
nə yönəltmək istəyindən irəli gəlirdi. Bakı-Novorossiysk kə-
məri o illərdə Azərbaycan və onun tərəfdaşları üçün
nə iqti-
sadi, nə də ki, geosiyasi cəhətdən sərfəli deyildi. Bu kəmərin
həm tranzit xərcləri çox yüksək idi, həm Azərbaycanın təmiz
və bahalı nefti Novorossiyskdə Qazaxıstanın Tengiz yataqla-
rından daxil olan ucuz və kükürdlü neftlə qarışdırılaraq key-
fiyyətdən salınırdı, həm də ki, Rusiya ərazisi ilə gələcəkdə əsas
neftin ixracı ideyası Azərbaycana yaxşı heç bir geosiyasi di-
vident vəd etmirdi, əksinə, ölkə üzərində daimi geosiyasi
təzyiq mexanizmi yaradırdı.
Mütəxəssislər hesab edir ki, əslində Rusiya 90-cı illərin
sonunda Azərbaycanın dünyanın aparıcı dövlət
və neft şirkət-
ləri ilə Xəzər hövzəsində reallaşdırdığı transmilli layihələrə və
yeni neft-qaz kəmərləri ideyasına dünya səviyyəsinə ciddi
maneçilik göstərmək iqtidarında da deyildi. Həmin dövrdə xü-
susi beynəlxalq dəstək qazanan Azərbaycana qarşı çox ciddi
təzyiqlər göstərmək də çətin idi. Sadəcə olaraq, Rusiyanın bəzi
dairələri Bakı-Novorossiysk kəməri ilə bağlı Azərbaycanın
üzərinə heç olmasa bəzi öhdəliklər yükləmək istiqamətində
çalışırdı. Məhz elə bu məqsədlə Rusiya 1997-ci ildə təkidlə
tələb edirdi ki, Azərbaycan öz neftinin heç olmasa bir hissəsini
(təxminən ildə 10 milyon tondan söhbət gedirdi- Ə.H), rus
tərəfinin müəyyən etdiyi tariflə,
on beş illik məcburi öhdəlik