149
sindən narazı idilər. Osmanlı Rusiyanın Cənubi Qafqaz, xüsusilə
Bakıda möhkəmlənməsinin qarşısını almaq məqsədilə hərəkətə keç-
di. 1723-cü ilin oktyabrında türk qoşunu Gəncəyə həmlə etdi, 1724-
cü ilin iyununda Osmanlı qoşunları İrəvana daxil oldular. İsveçlə
müharibəni təzəcə qurtarmış Rusiya yeni müharibəyə başlaya
bilmədiyindən, Osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur
oldu. 1724-cü il iyunun 12-də İstanbulda Rusiya-Osmanlı mü-
qaviləsi imzalandı (10, s. 483). Rusiya Peterburq müqaviləsinin
şərtlərinin ( Dərbənd, Bakı, Lənkəran, Rəşt və Ənzəlinin Rusi-
yaya keçməsini) Osmanlı tərəfindən təsdiq edilməsinə nail oldu.
Xəzəryanı bölgələr istisna olmaqla bütün Azərbaycan isə Os-
manlılara keçdi (8, s. 505). Hacı Davud osmanlıların himayəsi al-
tında olan yarımmüstəqil Şirvan xanlığının hakimi təsdiq edildi.
Azərbaycanda Osmanlı idarə üsulu. İstanbul müqaviləsini
reallaşdırmağa başlayan osmanlılar 1725-ci ilin may-iyulun 27-də
Təbrizi, avqustda Gəncəni, 1725-ci ilin sonlarında işğal zonasına
daxil olmayan Ərdəbili tutdular. Onlar Azərbaycanı vilayət-san-
caqlar-mahallar-nahiyələr şəklində hərbi-inzibati vahidlərə böldü-
lər. Sancaqbəyilər, naiblər və kəndxudalar yerli feodallardan
təyin olunurdu.
Kürdən şimaldakı torpaqların xüsusi statusu vardı. İstanbul
müqaviləsinə dörə, osmanlılar bu ərazilərdə hərbi qüvvə saxlaya
bilməzdi. Bu yerlər ( Şəki, Ərəş, Qax) yerli hakimlər tərəfindən
idarə olunurdu. Osmanlılara müqavimət göstərmiş feodalların
mülkləri alınır, dövlət torpaqlarina çevrilirdi. Onlara xidmət edən
yerli feodallara isə dövlət torpaqlarından “ bəylik” və “ ağalıq” ad-
lanan şərti torpaq verilirdi. Bəzən vergilərin toplanmasından mü-
qatiə (dövlətə müəyyən miqdarda pul ödəmək müqabilində ayrı-
ayrı şəxslərə verilən vergi toplama hüququ) tətbiq olunurdu.
Osmanlılar Təbriz, Ərdəbil və Gəncə şəhərlərinin bərpasına xüsusi
diqqət yetirirdilər.
Azərbaycanda Rusiya idarə üsulu. Ruslar ilk əvvəllər ka-
mendant idarə üsulu yaratdılar. Sonra mahal-nahiyə bölgüsü tət-
biq etdilər. Mahalları darğalar, nahiyələri yüzbaşılar, kəndləri
150
kəndxuda və kovxalar idarə edirdi. I Pyotr Xəzəzryanı bölgələrin
təbii sərvətlərinin öyrənilməsi haqqında fərman verdi. 1724-cü ildə
verilən fərmanla I Pyotr erməniləri Xəzəryanı əyalətlərdə tutulan
istənilən ərazidə yerləşdirmək göstərişi verdi. Ermənilərin Şirvan
bölgəsində məskunlaşması məhz bu dövrə təsadüf edir (3, s. 402-
403). Ruslar Kürün mənsəbində Peterburq kimi şəhər salmaq istə-
yirdilər. Azərbaycandan Rusiyaya neft, xam ipək, Rusiyadan Azər-
baycana kətan, mahud daşınırdı.
3. Azərbaycan Nadir şahın hakimiyyəti dövründə
Kirmanşah və Rəşt müqavilələri. Salyanda, Bakıda və b.
yerlərdə rus hakimiyyətinə qarşı, 1726-cı ildə Zəngəzurda, Qafanda,
Cənubi Qafqazda, xüsusilə Şirvanda, 1729-cu ildə Qarabağda,
Şamaxı, Təbriz və b. şəhərlərdə, Azərbaycanın Xaçqala, Marağa,
Hərmrud, Ərdəbil və Xalxal bölgələrində də Osmanlılara qarşı üs-
yanlar baş vermişdi. Bu üsyanlar yalnız Kiçik Asiyadan çoxlu hərbi
qüvvə gətirdikdən sonra, 1731-ci ildə yatırıldı. Şah II Təhmasib və
yerli feodallar dövlətin taleyi haqqında düşünməli oldular.
Düşmənlərə qarşı mübarizədə daxili qüvvələri birləşdirmək
lazım idi. Bu məsul vəzifıni Əfşar tayfasından Nadir xan öz üzərinə
götürmüşdü. Əfqan tayfalarını İsfahandan qovan Nadir xan Əfşar
1730-cu ildə osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata başlayaraq Mara-
ğa, Ərdəbil və Təbrizi azad etdi. 1730-cu ildə Nadirin Osmanlı
üzərində qələbəsindən sonra Rusiya ehtiyatlı siyasət yeridərək
Səfəvilərlə münasibətləri gərginləşdirməmək üçün 1732-ci ilin yan-
varında Rəşt şəhərində Səfəvilərlə müqavilə imzaladı: Rusiya
Kürdən cənubdakı Xəzəryanı bölgələri Səfəvi dövlətinə qaytar-
dı, Səfəvilər isə osmanlıları bu yerlərə buraxmamağı və rus
tacirləri üçün güzəştlər etməyi öhdəsinə götürdü (8, s. 511).
Səfəvi şahı II Təhmasib osmanlılara qarşı əməliyyatlara başlayaraq
Eçmiədzin yaxınlığında qələbə qazandı. Lakin İrəvan yaxınlığında
onu məğlub edən ocmanlılar Urmiya, Təbriz və Ərdəbili ələ
keçirdilər. 1732-ci il yanvarda II Təhmasib Kirmanşahda
151
osmanlılarla sülh bağladı: İrəvan, Gəncə, Şamaxı, Şirvan bölgə-
ləri Osmanlıda qaldı. Həmədan, Kirmanşah, Ərdəbil və Təbriz
isə Səfəvilərə qaytarıldı. Araz çayı 2 dövlət arasında sərhəd
olmalı idi (3, s. 413). Xorasandan qayıdan Nadir xan 1732-ci ilin
avqustunda II Təhmasibi taxtdan salaraq onun oğlu Abbas Mirzəni
III Abbas adı ilə şah elan etdi. Faktiki olaraq III Abbasın qəyyumu
olan Nadir xan ilk növbədə Kirmanşah müqaviləsini ləğv edib,
1723-cü ildən sonra osmanlıların tutduğu əraziləri boşaltmağı tələb
etdi. Onların rədd cavabı müharibəyə səbəb oldu. 1733-cü ilin
yanvarında osmanlıları ağır məğlubiyyətə uğradan Nadir xanın
bağladığı Bağdad müqaviləsinə görə, osmanlılar son 10 ildə
tutduqları Səfəvi ərazilərini tərk etməli idilər. 1734-cu ildə
Şirvan azad edildi. 1735-ci ilin əvvəllərində Nadir xan Gəncəni də
osmanlılardan aldı və ruslardan Xəzəryanı bəlgələrdən çıxma-
larını tələb etdi. 1735-ci ilin martın 21-də Novruz bayramı günü
imzalanan Gəncə müqaviləsinə görə, ruslar Xəzəryanı vilayət-
ləri tamamilə tərk etməli idi. 1735-ci ilin iyununda Eçmiədzinin
şimal-şərqində Osmanlı qoşununu tam məğlub edən Nadir xan
onları ilin sonuna kimi bütün Cənubi Qafqazdan çıxardı (3, s. 415).
1736-cı ilin martında Suqovuşanda toplanan qurultayda Nadir
xan şah elan edildi. Bununla da Səfəvilər sulaləsinin hakimiy-
yətinə son qoyuldu. Nadirin şah elan olunmasına qarşı çıxan Zi-
yadoğlular adı ilə məşhur olan Gəncə xanları cəzalandırıldı, Qara-
bağın 32-lər, Kəbirli və Cavanşir tayfaları Xorasana sürgün edil-
dilər. Qarabağ məliklikləri Gəncə bəylərbəyiliyinə, Qazax və Bor-
çalı mahalları Kartli hakimliyinə tabe edildi (8, s. 514). Nadir şah
Şirvan, Qarabağ, Çuxursəd və Təbriz bəylərbəyiliklərini
birləşdirərək Azərbaycan adı altında vanid inzibati bölgü yaratdı.
Azərbaycanın mərkəzi Təbriz, hakimi isə Nadir şahın qardaşı
İbrahim xan oldu. Nadir şah hakimiyyətinin ilk dövründə vergi
toplanması işini qaydaya salmaq üçün yeni vəzifə bölgüsü apardı.
Əsasən əfşar-türk tayfalarından olanlar üstünlük təşkil edirdi. Şahın
əmri ilə rəiyyətin hərbi xidmətə çağırılması əhalinin vəziyyətini
Dostları ilə paylaş: |