140
natura ilə alınan vergiyə deyilirdi. Səvari-əhalinin hakim sülalənin
üzvlərinə, sərkərdələrə, yeni fəth edilmiş yerlərə (ya Novruz
bayramı münasibətilə) tanınmış adamlara göndərilən hədiyyə idi-
növruzi adlanırdı. Tərh-dövlətə və ya feodala lazım olan malın
bazar qiymətindən aşağı qiymətə alınması idi. Dəstəndaz-hakimiy-
yətin nisbətən aşağı pilləsində xidmət edən şəxslər üçün verilən
vergi idi. Cizyə-xristianlardan alınırdı. Kəndlinin feodal və ya döv-
lətin nəfinə zorla, havayı işləməsi biyar adlanırdı. Biyardan suvar-
ma şəbəkəsində və dövlətin digər işlərində geniş istifadə olunurdu.
Bütün ailə üzvləri növbə ilə ildə 2 gündən 6 günə qədər biyara
getməli idi. Tüstü pulu və s. alınırdı. Bütün bunlar əhali içərisində
narazılığa səbəb olmuşdu.
XVII əsrin ortalarından başlayaraq şəhərlər yenidən keçmişdə
olduğu kimi, sənətkarlıq, ticarət, mədəniyyət mərkəzlərinə
çevrilməkdə idi. 60-70-ci illərdə Təbriz öz ərazisinə, zənginliyinə,
ticarətinə və əhalisinin sayına görə 2-ci şəhərə çevrilmişdi. Əha-
lisinin sayı 500 minə çatırdı, 47 mədrəsə, 600-ə qədər ibtidai mək-
təb, 320 məscid, Əlişah məscidi kompleksi (qacarlar dövründə
qalaya çevrildiyindən Ərk adland.), 200-ə yaxın karvansara, 7 min
dükan var idi. Gəncə ən iri şəhərlərdən biri sayılırdı. 1667-ci il
yanvarın 4-də Şamaxıda baş vermiş zəlzələdə əhalinin 70 mindən
çoxu həlak oldu. Lakin şəhər bərpa edildi. Şamaxıda ipək toxuyan
emalatxanalar işləməyə başladı. Şəhərin yaxınlığında Mücü kən-
dində ipəksarıyan və ipəktoxuyan dəzgahlar hazırlanırdı. Bakı
şəhər-qala idi. Bakı kvadrat formada olub, iç-içə qaladan ibarət idi.
Şəhərin qərbində minarəsiz məscid vardı. 3 yerdən darvazası vardı.
Liman şəhər kimi məşhur idi. Tranzit ticarətində mühüm rol
oynayırdı. Ərdəbil şəhəri ticarət yolu üzərində yerləşir, külli miq-
darda xam ipək istehsal edir, beynəlxalq ticarətdə mühüm yer
tuturdu. Dərbənd coğrafi mövqeyinə görə hərbi şəhər idi. Marağa öz
meyvələri, üzüm bağları ilə məşhur idi. Müqəddəm tayfası Ma-
rağada yerləşəndən sonra əhali vergilərdən azad edilmişdi. Əsrin
ortalarında Marağada 7 min ev var idi. Əhər öz təbii zənginliyi və
inkişaf etmiş əkinçiliyi ilə tanınırdı. Naxçıvanda 5 karvansara, bir
141
neçə hamam, ticarət mərkəzi, qəhvəxana, 2 min ev vardı. Əsrin so-
nunda Naxçıvanın iqtisadi, ticarət və mədəni həyatı zəifləmişdi.
Ordubadın b. şəhərlərlə, həmçinin xariclə geniş ticarət və digər
əlaqələri vardı. Culfanın həyatı XVII əsrdə müharibələr nəticəsində
faciəli olmuşdu. Əsrin 60-cı illərində əhali şəhərin yalnız şimal-qərb
hissəsində məskunlaşmışdı. 70-ci illərdə cəmi 30 ev qalmışdı.
XVII əsrin II yarısında Azərbaycanda şəhər əhalisinin sosial
tərkibi aşağıdakı qruplara bölünürdü: 1.Feodal zümrəsi, hərbi
feodallar, mülki bürokratiya, ali ruhani, iri, orta və kiçik
torpaq sahibləri. 2.Ticarətlə məşğul olan iri, orta və kiçik
tacirlər. 3.Sənətkarlar. 4.Şəhərətrafı torpaqların becərilməsi və
maldarlıqla məşğul olan əkinçilər.
Şəhərlərdə bütün hakimiyyət iri torpaq sahibi olan bəylər-
bəyinin əlində idi. Hər bir şəhər mərkəzi hakimiyyətin, yerli torpaq
sahibliyinin səlahiyyətini öz əlində cəmləşdirən mülki bürokratiya
fəaliyyət göstərirdi. Bu 2 təbəqə kübarlar adlanırdı. Ali din xadim-
lərinin sərəncamında vəqf qəyyumu kimi bütöv kəndlər, su
mənbələri və s. vardı. Feodal zümrəsi içərisində say hesabı ilə yerli
əyanlar üstünlük təşkil edirdilər. Bu təbəqə ölkənin idarə olunma-
sında həlledici rol oynayırdılar. Şəhərdə sənətkarlar və tacirlər də
mühüm yer tuturdular. Tacirlər həmişə həm mərkəzi, həm də yerli
hakimiyyətin möhkəmlənməsini istəyirdilər. Sənətkarlar şəhər
əhalisinin təbəqələri içərisində çoxluq təşkil edirdilər. Şəhərlərin
əkinçi əhalisi maldarlıqla məşğul olurdu. Şəhərin başında bəylər-
bəyi, xan və sultan rütbəsi olan hakim, həmçinin məlik dururdu.
Maliyyə işlərinin qaydaya salınması, dövlət xəzinəsinin doldurul-
ması vəzirin səlahiyyətinə daxil idi. Vəzir dərəcə etibarılə bəylər-
bəyidən aşağı olsa da müstəqil fəaliyyət göstərirdi. O, mərkəzi
hakimiyyət tərəfindən təyin edilirdi və birbaşa ona tabe idi. Darğa
şəhərdə asayişi qoruyur, şəriət normalarına riayət olunmasına
nəzarət edir, hakim təbəqələrin göstərişlərinə əməl edirdi. Məhkəmə
işlərinə bir qayda olaraq qazı baxırdı. Bəzi şəhərlərdə qazının
vəzifəsini rütbəcə ondan yuxarı olan şeyxülislam yerinə yetirirdi.
Böyük şəhərlərdə məhkəmə işlərinə hər ikisi baxırdı. Sənətkar və
142
tacir təbəqəsinə vergi qoyulması, daxili problemlərin qaydaya
salınması ilə kələntər məşğul olurdu. Sənətkarlıq və ticarətin hər bir
sahəsində ona naib kömək edir di. Azərbaycanda ayrı-ayrı sənət-
karlıq məmulatlarının hazırlanması üzrə ixtisaslaşma gedirdi. 44-
dən çox sənət və peşə növü vardı. Yeni istehsal sahələri-çini qablar
və pəncərə şüşəsi istehsalı yaranır, odlu silah istehsalı genişlənirdi.
Onlarla müxtəlif növ parçalar toxunurdu. Şirvan xam ipək
istehsalında Yaxın və Orta Şərqdə Gilandan sonra II yer tuturdu.
Xam ipək Təbrizdə, Naxçıvanda, Marağada, Gəncədə də hasil
edilirdi. Ərdəbil, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Ərəş, Mərənd,
Xoy, Ordubad da əhəmiyyətli toxuculuq mərkəzləri hesab
olunurdular. Təbriz əsasən qızılı və gümüşü saplarla işlənmiş məx-
mər, atlaz, nazik ipək parçalar, qumaş, çalma, Ərdəbil tafta, darayı,
kələğayı, adi və zərbaf çadralar, Bakı qumaş parçalar hazırlan-
masında ixtisaslaşmışdı. Xarici bazarlarda əla Quba xalçalarına
tələb vardı. Abşeron, Qarabağ, Naxçıvan da bu sahədə geri qal-
mırdı. Polad, mis, qızıl, gümüş məmulatı istehsalında Azərbaycan
ustaları dünya şöhrəti qazanmışdılar. Şamaxı və Lahıcda mis
məmulatı, silah və zirehli geyimlər hazırlanırdı. Ağacişləmədə daha
çox nəzərə çarpan nəccarlıq (ərəb. dülgər, xarrat) idi. Ərdəbildə,
Şəkidə ipək parçalar, ipək tikmələr, ipək və yun qurşaqlar, mis
qablar, ağacdan şəbəkə, əmək alətləri, məişət əşyaları və s.
hazırlanırdı. Gəncə yaxınlığında hasil edilən misdən yerli ustalar
naxışlı qab-qacaq düzəldirdilər. Sənətkarlar 3 qrupa bölünürdü: 1.
Fərdi fəaliyyət göstə rənlər; 2. Xüsusi təşkilatlarda birləşənlər; 3. İri
feodal emalatxanalarında işləyənlər. Hər bir sənətkar sənət vergisi
ilə yanaşı, şəhər əhalisinin aşağı təbəqəsi kimi vergi verməli,
mükəlləfiyyətlər daşımalı idi. Təbrizdə 15 min dükan vardı. Oradakı
bazar bütün Asiyada ən böyük bazar idi-“ Qeysəriyyə” bazarı.
Naxçıvan, Ərdəbil, Bakı, Ordubad şəhərlərində ticarət də müstəsna
rol oynayırdı. Həftədə bir dəfə alver həftəbazarda gedir. Böyük
hərbi əməliyyatlar aparılan vaxtlarda ordubazarlar təşkil olunurdu.
Ordubazarlarda asayişə ordubəyi nəzarət edirdi. Burada malların
qiyməti sülh vaxtı başqa bazarlardan yüksək olurdu. Qələbə qaza-
Dostları ilə paylaş: |