Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 məmnuniyyətlə yardım edirdilər. Bu yardımlar bir qayda olaraq, həmin ölkələrin rəhbərlərinin və geniş ictimaiyyətinin rəğbətini qazanmaq, onların əks düşərgəyə meyllənməsinin qaşısını almaq məqsədi ilə göstərilirdi. “Bitərəflər” bloku 50-ci illərdən tədricən inkişaf edərək və genişlənərək öz tərkibinə Asiya və Afrikanın müstəmləkələrdən azad olmuş dövlətlərini qatır və 70-80-ci illərdə beynəlxalq münasibətlər sisteminin mühüm institutlarından, öz sözü, mövqeyi olan aktorlarından birinə çevrilirdi. Hərəkatın yaradıcıları olan C. Neru (Hindistan), İosif Broz Tito (Yuqoslaviya), Abdel Naser (Misir), Əhməd Sukarno (İndoneziya) və başqaları milli-azadlıq və “bitərəflik” hərəkatının elə bir möhkəm ideologiyasını yaradırlar ki, bu hərəkat dünya siyasətinin aparıcı bir cərəyanına çevrilmişdir. 70-80-ci illərdə “bitərəflər”in sırasında artıq 80 ölkə mövcud idi və bu institut beynəlxalq aləmdə sülhün təmin olunması, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin yenidən qurulması, müstəmləkəçiliyə və irqçiliyə birdəfəlik son qoyulması, beynəlxalq münasibətlərin demokratikləşdirilməsi, ticarət-iqtisadi sərhədlərin şəffaflaşdırılması və sivil birgəyaşayış normalarının təkmilləşdirilməsi kimi qlobal məsələlərin həlli uğrunda mübarizə aparırdı. “Bitərəflər” hərəkatına bəslənən qarşılıqlı rəğbət SSRİ-ABŞ qarşıdurmasını, xüsusən hələ də öz mövqeyini tam müəyyən edə bilməyən ölkələrin öz tərəfinə çəkilməsi uğrunda apardıqları mübarizəni bir an belə dayandıra bilmədi. Tərəfdarlar uğrunda SSRİ-ABŞ mübarizəsinin ilk toqquşması 40-50-ci illərdə əvvəl Çində, sonra isə Uzaq Şərq və Hind-Çin yarımadasında baş verdi. Yaponiya İkinci dünya müharibəsində məğlub olandan sonra Çində milli-azadlıq hərəkatı başlayır və yapon qoşunları bu ölkəni tərk edir. Çin faktiki olaraq, SSRİ-yə yaxın olan Mao Tszedunun və ABŞ-ın dəstəklədiyi Çan Kayşinin nəzarət etdiyi iki hissəyə parçalanır. 1949-cu ildə Mao qalib gəlir və Çini Xalq Respublikası elan edir, Çan Kayşi isə Tayvana qaçır. Çin anti-imperialist mübarizəsində SSRİ-ni dəstəkləyəcəyini bəyan edir. Çinin ardınca vyetnamlılar fransız müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizəyə başlayır, dərhal SSRİ və Çindən kömək alır. 1950-ci ildə Moskvada SSRİ və Çin arasında dostluq və Yaponiyaya qarşı birgə mübarizə haqqında saziş imzalanır. Koreya yarımadasında qarşıdurmanın dərinləşməsi bu yarımadanı 38-ci paralel üzrə iki yerə bölən və müvafiq olaraq öz nəzarətlərində saxlanan SSRİ və ABŞ arasındakı münasibətləri kəskinləşdirir. 1948-ci ildə ABŞ Cənubi Koreyada hökumət yaradır. SSRİ dərhal Şimali Koreyada eyni addım atır. Hər iki hökumət özünü bütün 90 Koreyada hakimiyyət səlahiyyətlisi elan edir və bununla da SSRİ-Çin birliyi ilə ABŞ arasında Koreya müharibəsi başlanır. Beləliklə, Uzaq Şərqdə Üçüncü dünya müharibəsinin başlanması təhlükəsi yaranır. Dərhal BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası, ardınca isə sessiyası çağrılır. Koreya münaqişəsinə 1953-cü ildə müzakirələr yolu ilə son qoyulur və bundan sonra 38-ci paralel üzrə Şimali və Cənubi Koreyanın iki dövlət halında mövcudluğu razılaşdırılır. Bu müharibə göstərdi ki, SSRİ-ABŞ qarşıdurması, silahlı münaqişə yolu ilə öz təsir dairələrini başqa ərazilərə yaymaq indiki şəraitdə heç bir perspektivə malik deyil. Əslində Koreya müharibəsi başa çatandan sonra Çin də SSRİ ilə münasibətlərinə yenidən baxır və Mao özünün məşhur “Çin öz gücü və öz yolu ilə inkişaf etməli, öz yolunu müstəqil müəyyən etməlidir” tezisini irəli sürür. Bu isə ölkəyə həm SSRİ, həm də ABŞ-la münasibətlərini öz maraqlarına uyğun qurmağa, onların qarşdurmasında vasitəyə çevrilməməyə imkan verir. Bütün bunlara baxmayaraq, öz qütbünü müstəqillik əldə etmiş yeni dövlətlərin hesabına genişləndirmək, onları dünya siyasətinə öz tərəfindən qatmaq və idarə etmək istəyi SSRİ-ABŞ qarşıdurmasını getdikcə gücləndirirdi. İki ideoloji qütb arasındakı “soyuq müharibənin” növbəti hərbi toqquşması 1962-ci ildə Karib hövzəsində baş verir. Kubanın sosialist inkişafı istiqamətində qəbul etdiyi qəti qərar və SSRİ-nin “qütbünə” keçməsi ABŞ-ı bu ölkəyə qarşı açıq hərəkətə sövq edir. Qısa müddətdə Amerikanın hərbi dəniz qüvvələri Karib hövzəsini işğal edir və Kubanı blokadaya alır. Kubanın köməyinə gələn SSRİ silahlı qüvvələrinin hissələri Karib ətrafında Amerika qoşunları ilə toqquşur. Yenə də BMT-nin səyi və beynəlxalq münasibətlər sisteminin ümumi gücü ilə bu konfliktin açıq müharibəyə keçməsinin qarşısı alınır. Qarşılıqlı güzəştlərə gedən hər iki tərəf bu konflikti dayandırır. 1950-ci ildən başlayaraq SSRİ-ABŞ qarşıdurması həm də Yaxın Şərqdə və ərəb dünyasında kəskinləşir. Müharibədən sonra müstəqillik qazanmış bəzi ərəb dövlətlərində hər iki düşərgə öz təsirini gücləndirmək, onların gələcək daxili və xarici siyasətinə istiqamət vermək üçün ardıcıl iş aparırdı. Hər iki blok o zaman üçün artıq müstəqillik qazanmış Liviya, Suriya, Misir, Livan, İraq uğrunda ciddi fəaliyyətə keçirdi. Həmin dövrdə ərəb dünyası müstəmləkə rejimlərindən azad olmaq, suverenlik qazanmaq və milli dövlətlər yaratmaq mərhələsini yaşayırdı. SSRİ və ABŞ tezliklə bu ölkələri və xalqları ideoloji və sinfi qarşıdurmaya cəlb edərək, onları qlobal qarşıdurmanın mərkəzinə çevirirdi. O dövrə qədər Avropanın aparıcı dövlətlərinin – İngiltərə, Fransa, İtaliya və Almaniyanın müstəmləkəsi olan bu regionda, tezliklə Şərq-
91 Qərb çəkişmələri meydana gəlir. Əlbəttə, bu qarşıdurma ərəblərə tam birləşməyə və öz inkişaflarını müstəqil müəyyən etməyə mane olsa da, müstəqil dövlətlərini yaratmaq və beynəlxalq aləmdə tanınmaq şəraiti qazandırdı. 1945-ci ildə İraq, Suriya, Livan, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Misir və Yəmən Ərəb Dövlətləri Liqasını yaradır, SSRİ-nin dəstəyi ilə müstəqil dövlət quruculuğuna başlayırlar. 60-70-ci illərdə Liqaya o dövr üçün müstəqillik qazanmış, lakin müvafiq olaraq ABŞ, Fransa və İngiltərənin köməyi ilə dövlət quruculuğuna başlayan Əlcəzair, Bəhreyn, Qətər, Küveyt, Mavritaniya, Mərakeş, Tunis, Somali, Sudan, Ərəb Əmirlikləri və s. dövlətlər də daxil olurlar. Həmin dövrdə Fələstini birləşdirmək və müstəqil dövlətə çevirmək mümkün olmur. SSRİ və ABŞ-ın mövqeləri bu ərazidə ciddi toqquşur. 1947-ci ildə BMT işə qarışır və Fələstin iki yerə - ərəb və yəhudi hissələrinə bölünür. Beləliklə, Yaxın Şərq problemi - İsrail və Fələstin çəkişməsinin əsası qoyulur. 1967-ci ildə İsrail Fələstin torpaqlarının digər qismini işğal edir və Misir, Suriya, İordaniya ilə müharibəyə başlayır. Əlbəttə, bütün bu qarşıdurmaların arxasında Qərb və Şərqin kəsişən, toqquşan maraqları dayanırdı. Ərəblər və yəhudilər isə bu münaqişələrdə vasitə kimi istifadə edilirdi. Ərəb dünyası həm SSRİ, həm də ABŞ üçün çox böyük iqtisadi, siyasi və geosiyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Yaxın Şərq isə İslam infrastrukturunun və sivilizasiyasının mərkəzi kimi regional və qlobal siyasətdə mühüm faktor kimi çıxış edirdi. Bu ölkələrlə yaxınlıq, onların üzərində təsirə malik olmaq dəstəyini qazanmaqla bloklararası mübarizədə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bundan başqa, regionun zəngin neft yataqları, okeanlara və dənizlərə çıxışı, əhəmiyyətli geosiyasi mövqeyi və mühüm insan resurslarına malik olması da nə Qərbi, nə də ki, Şərqi biganə qoya bilməzdi. SSRİ bu bölgədə, ümumən müstəmləkə rejimlərindən xilas olmuş Yaxın və Orta Şərqdə sosialist yönümlü hökumətlər yaratmağa və bu yolla onları öz təsirində saxlamağa çalışırdısa, ABŞ bu ölkələrdə monarxiya və nüfuzlu tayfa-nəsil hakimiyyətlərini dəstəkləyirdi. ABŞ öz siyasətini bu bölgədə əsasən İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı, Misir, Küveyt və İran vasitəsilə reallaşdırırdı. SSRİ-nin əsas müttəfiqləri isə İraq, Suriya, İordaniya, Livan və Liviya idi. Şərq-Qərb qarşıdurmasının və beynəlxalq münasibətlər sisteminin mühüm faktoru bu illərdə bloklararası silahlanma yarışı, kütləvi qırğın silahlarının yeni-yeni növlərinin istehsalı, raket və atom texnologiyalarının hərbi sahəyə tətbiqi hesab oluna bilər. Bu faktor 60-80-ci illərdə bəşəriyyəti daha çox narahat edirdi. Odur ki, ayrı-ayrı regional münaqişələr, hansısa kiçik dövlətlərin bir-biri ilə müharibə aparması ilə
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|