142
professor A.Qurbanov daha sonra yaz
ır: “Bu tədqiqatlarda nitq fəaliyyəti, nitq və qavrayış, nitq mexanizmi,
radio verilişlərində nitqin mənimsənilmə x
üsusiyyətləri, vurğunun mənimsənilməsi, danışıq səsləri etalonları,
qrammatik kateqoriyalar
ın mənimsənilməsi, qrammatik təhlillərin patologiyası, daxili nitq fasiləsinin
mənimsənilməsi, nitq ax
ınında sözün quruluşu və s. məsələlər araşdırılır. Dilçi alimlərin öz tədqiqatlarında
psixolinqvistikan
ın əldə etdiyi nəticələrdən istifadə etməsi, şübhəsiz ki, onların işinə müsbət təsir göstərir.
Nitqin daxili cəhətini
öyrənən dilçi müəyyən psixoloji hadisələrdən yan keçə bilməz. Məsələn, nitqin növləri
həm dil
çini, həm də psixoloqu maraqlandırır».
Gətirdiyimiz sitatdan ayd
ın olur ki, nitq insan psixologiyası ilə daim sıx əlaqədə inkişaf edir. nsan
psixologiyas
ı onun nitqi ilə ayrılmaz tellərlə bağlıdır. Bəzən natiqlər çıxış edərkən həyəcanlanır və bir müddət
özlərini ələ ala bilmirlər. Keçirilən gərginlik nitqin gözəl ifadə olunmasına (dəqiq, faktlarla, səlis, aydın,
ard
ıcıl və s.) maneçilik törədir. Ona görə də natiq düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq üçün psixi cəhətdən hər hansı
maneəyə qalib gəlməyi, əsəblərini cilovlamağ
ı bacarmalıdır. nsan psixologiyasının müxtəlifliyi onun nitqində
əks olunur.
Natiq nitqini şərh edərkən, ona psixoloji cəhətdən tam haz
ır olmalıdır. Onun nitqinin gözəl olması üçün
psixoloji haz
ırlıq olduqca faydalı və məqsədəuyğundur.
Nitq mədəniyyətinin pedaqogika ilə əlaqəsi uzun bir tarixə malikdir. Qədim Yunan
ıstanda, xüsusilə
Afinada yetişən ritorlar natiqlik sənətinin sirləri ilə bərabər, təlim, tərbiyə, təhsil haqq
ında da məlumat verir
və tədris prosesində nitqlə bərabər pedaqogika elmini də inkişaf etdirirdilər. Tədris prosesi ilə s
ıx şəkildə
bağl
ı olan pedaqogika natiqlik sənəti ilə qarşılıqlı şəkildə müəyyən prinsiplərin, problemlərin həllində
m
ühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqogika elmi tədris prosesində, nitqin qurulmas
ında və şifahi şərhdə əsas rol oynayan konkretliyin,
bəzən
ümumiliyin rolunu müəyyənəşdirir. Pedaqogika həm də nitq zamanı natiqə özünü aparmaq
qaydalar
ını öyrədir. Yersiz hərəkətləri, jestləri, «deməli», «mənə elə gəlir», «filan», «alimlərin dediyinə görə»
və s. kimi ifadə və s
özləri lüzumsuz olaraq işlətməkdən çəkindirir.
Pedaqogika natiqlik sənətinin əsas prinsiplərinin, nitqin qurulmas
ı yollarının, elmi-nəzəri biliklərin,
mənbələrdən d
üzgün istifadə olunmasında natiqə istiqamət verir.
143
Ümumiyyətlə, natiqlik sənəti ilə pedaqogikanın əlaqəsi özünü həm təlim-tərbiyə prosesində, həm də
tədqiqat işinin apar
ılmasında göstərir.
Nitq mədəniyyətinin tarixlə əlaqəsi. Tarix cəmiyyətin yaranmas
ını, inkişafını öyrənən bir elmdir. Tarix
b
ütün elmlərlə əlaqəli şəkildə öyrənilir. Hər bir elm yarandığı gündən öz tarixini yaşadır. Natiqlik sənəti, nitq
mədəniyyəti də belə elmlərdən biridir. Yarand
ığı gündən bu günümüzə qədər müəyyən inkişaf mərhələləri
ke
çmiş cəmiyyət həyatında,məişətində baş verən hər hansı bir dəyişikliyi tarixin yaddaşına həkk edir. Bu
qədim abidələrin, salnamələrin -məxəzlərin vasitəsi ilə bug
ünkü tədqiqatçılar xalqın keçmişinə aid
m
ülahizələr, mühakimələr yürüdə bilir. Natiqlik sənəti də məhz, belə bir tarixi yol keçmiş, tədqiq olunmuş,
m
üəyyən müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. Natiqlik sənətinin ilk rüşeymlərini araşdırmaq, tədqiq etmək üçün
onun tarixinə nəzər salmaq laz
ımdır. Məhz, məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda nitq mədəniyyətinin tarixi,
s
öz yaradıcılığı, sözə verilən qiymət haqqında mütəxəssis fikirləri əsas götürülür.
Nitq mədəniyyətinin tarixlə əlaqəli inkişaf etməsinin əsas amillərindən biri budur ki, s
özlərin mənasının
daralmas
ını və ya genişlənməsini, yeni semantik məna kəsb etməsini, arxaikləşməsini müəyyənləşdirir.
Ümumiyyətlə, bu bir həqiqətdir ki, nitq mədəniyyəti ilə tarix elmi bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqədardır.
Tarix
çi əldə etdiyi nəticəni nitq vasitəsi ilə (istər yazılı, istərsə də şifahi yolla) şərh edir. Belə şərh faktlarla,
m
ülahizələrlə, sübutlarla, dəlillərlə, əşyalarla bağlı şəkildə edilir. Bu da nitq mədəniyyətinin əsas prinsiplərini
m
üəyyənləşdirir.
Nitq mədəniyyətinin etika ilə əlaqəsindən dan
ışarkən birinci növbədə rus xalq məsəlini xatırlamaq
yerinə d
üşərdi: «Ruslar qonağı geyiminə görə qəbul edir, ağlına görə yola salır». Hər bir şəxsin özünü necə
maskalamas
ından asılı olmayaraq, nitqi ağlını əks etdirir. Natiq olmaq istəyən hər bir şəxs bütün etik
normalara riayət etməlidir. Natiq dan
ışarkən səsinə münasib tembr seçməli, jestlərdən düzgün istifadə etməli,
mimika ilə mənalar ifadə etməlidir.
Natiq olmaq istəyən şəxs b
ütün davranış qaydalarını gözəl mənimsəməlidir. Natiqin yerişi, baxışı,
hərəkəti, geyimi, nəzakəti,
üzünün ifadəsi dinləyicidə ona qarşı rəğbət hissi oyatmalıdır. Bəzi natiqlər etik
normalara d
üzgün əməl etmədiyi üçün dinləyicilərin rəğbətini qazana bilmir. Məsələn, bəzən elə olur ki, üzü
t
üklü, kostyumları standarta uyğun gəlməyən natiq yorğun halda tribunaya doğru yaxınlaşır. Bu hər bir
144
dinləyicidə natiqə qarş
ı mənfi hisslər oyadır. Bəzən də natiq həddindən artıq bər-bəzəyə aludə olur. Belə
vaxtda dinləyici onun nitqindən
çox, bər-bəzəyinə diqqət edir. Natiq fikirləşməlidir ki, mən auditoriya ilə
necə
ünsiyyət yaradım, nitqimi necə başlayım? Olduqca həssas və tələbkar dinləyicilər natiqin səsinin
titrəməsini, həyəcanlanmas
ını, bir an çaşıb qaldığını da duyub hiss edirlər. Təcrübəli natiqlər isə belə
momentləri nitqlərində etdikləri pauza ilə az da olsa aradan qald
ırırlar.
Natiqlər
çıxış edərkən qalstukunu, pencəyinin düyməsini, əlindəki təbaşiri və yaxud qələmi oynada-
oynada fikrini ifadə edir. Etika nitqin şərhi zaman
ı göstərilən bu nöqsanların aradan qaldırılmasına
k
öməklik göstərir. Bir anlığa məşhur natiq Demosfenin natiqlik sənətinə gəlişini xatırlamağa ehtiyac
duyulur. Həqiqətən, etika ilə nitq mədəniyyətinin əlaqəsi vacib məsələdir.
Nitq mədəniyyətinin estetika ilə əlaqəsi. Nitqin g
özəl ifadəsi dedikdə gözəllik, ülvilik, faciəvilik,
komiklik - estetikan
ın əsas kateqoriyaları yada düşür. Bizi əhatə edən obyektiv varlığın dərk edilməsində
(estetikan
ın mühüm rolu vardır. Estetik kateqoriya olan gözəllik yalnız insanlara məxsusdur. Estetik gözəllik
insana məxsus olduğu kimi, dil də, nitq də, nitq mədəniyyəti də insana məxsusdur. Həyatda baş verən hər bir
hadisəni estetik surətdə dərk edib qavrayan insan, əsasən, bədii dil və sənətkarl
ıq, nitq, habelə estetik zövq,
bədii obraz, bədii ustal
ıq kimi estetik kateqoriyaların tədqiqində özünü göstərir.
Hələ qədim yunan filosofu Aristotel «Poetika» əsərində bir s
ıra dil qanunauyğunluqlarını estetikanın
kateqoriyalar
ı baxımından şərh edir. «... ifadələri bir-birinə nə isə xüsusi bir tərzdə qataraq istifadə etmək
laz
ımdır ki, qlossa, metafora, zinət və digər bu kimi başqa növlər nitqin təravət və ucalığını aşağı endirib
y
ıpranmış hala salmasın, ümumən işlənən sözlər isə nitqə aydınlıq gətirsin. fadənin aydınlığına, səlisliyinə
s
özlərin uzadılması, qısaldılması və dəyişdirilməsi az təsir etmir, sözlər yeni şəkildə səsləndiyindən nitqi
təravətləndirir».
Bu g
özəllik qanununa əsaslanıb dilin ahəngdarlığına, zərifliyinə, musiqililiyinə və başqa estetik
keyfiyyətlərinə dair maraql
ı əsər yaradır.
Həmin əsərlərdə klassiklərimizin yarad
ıcılığında dilimizin gözəlliyini əks etdirən poetik ifadələr, bədii
vasitələr, qanadl
ı sözlər, onların rəngləri, məna çalarları, zövqü oxşayan müasir şəxs adları, yer adları və s. öz
əksini tapm
ışdır».
Dostları ilə paylaş: |