166
qaydalar
ı, sözlərin ayrı, bitişik, defislə, böyük hərflə yazılması, sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydalarıdır.
Orfoqrafiya dilimizin yaz
ılı əsasını təşkil edir. Şifahi nitqi özündə əks etdirir, uzun ömürlü olur. Tarixi
yaddaş
ımızı bu günümüzə, gənc nəsillərə çatdırır. Orfoqrafiya dialekt və məhəlli sözlərin, ədəbi dilə
uyuşmayan hər bir s
özün, ifadənin qarşısını alır, Orfoqrafiya hamı üçün məcburi olan vahid qaydaları
sabitləşdirir və inkişaf etdirir.
Orfoqrafiyan
ı yaxşı bilməyən natiq nitqini hazırlayarkən (yazılı nitq nəzərdə tutulur) ciddi çətinliklərlə
qarş
ılaşır. Məsələn, savadsız yazılan nitq oxu qaydalarını çətinləşdirir. Diktor, tələbə, aktyor, kimliyindən
as
ılı olmayaraq hər bir kəs yazılı nitqi dinləyicilər üçün oxuyur. Ona görə də cümlənin mənasını onun durğu
işarələri ilə m
üəyyən edir. Ədəbi dilimizdə işlənən durğu işarələrinin zənginliyi nitqin gözəl səslənməsini,
pauzan
ı, fikir bitkinliyini, istehzanı, yarımçıq qalmış fikri, yeni fikrə keçilməsini, fikrin ümumiləşdirilməsini,
defislə yaz
ılmasını, sual cümlələrini, hiss-həyəcan ifadə edən nidaları, nəqli cümlələri, əmr, xahiş, nəsihəti,
arzunu, istəyi, qarğ
ışı, nifrəti, qorxunu, kədər ifadə edən sözlərin işlənməsində hansı durğu işarələrindən
istifadə olunmas
ını dəqiqliyi ilə bilməlidir. Əks təqdirdə, intonasiya ilə yaranan sual cümləsi nəqli cümlə kimi
və yaxud əmr c
ümləsi kimi oxunar. Fikrin necə ifadə olunması dolaşıqlıq yaradar. Məhz, bu qaydalar fikrin
ayd
ın və düzgün ifadə olunmasına şərait yaradır. Nitqin yazılı qolunu təşkil edən orfoqrafiya qaydaları gec
dəyişir, bu da onun dərk olunmas
ına, hamı tərəfindən öyrənilməsinə köməklik göstərir.
Orfoqrafiya orfoepiya ilə s
ıx şəkildə bağlıdır. Xüsusilə, sözlərin və səslərin bir variantını qəbul edən
orfoqrafiya onlar
ın bir cür yazılmasını tələb edir. Məsələn;
Ev -
öy - əv;
deyil - dəgil - d
ögül - dəyil - döyür.
Misallardan g
öründüyü kimi, tələffüzdə ayrılığa, müxtəlifliyə yol verildiyi halda, morfoloji prinsipə
uyğun olaraq ədəbi dildə yaln
ız bir variantdan istifadə olunur. Həmin sözlər ev və deyil kimi yazılır və bu
sabitləşmiş (yaz
ı nəzərdə tutulur) bir formadır.
Bəzi natiqlər s
özlərin ixtisarını düzgün ifadə edə bilmirlər. Yəni onlar orfoqrafik qaydanı bilmədiyi üçün
q
ısaldılmış sözü düz ifadə edə bilmir.
167
Məsələn, natiq bilməlidir ki, əgər q
ısaldılmış söz bütövlükdə samit səslərdən ibarətdirsə, onda hərfin adı
ilə ifadə olunmur (be, ve, qe, ğe, de və s; bura sonorlar daxil edilmir, bu səslər el, em, en,er oxunur). Əgər
ixtisar sait və samitlərin birləşməsindən əmələ gəlmişsə, onda hərflərin ad
ı ilə oxunur. Fikrimizi yenə
misallarla ifadə edək: APU - Azərbaycan Pedaqoji Universiteti , BDU - Bak
ı Dövlət Universiteti, AD -
Azərbaycan D
övlət qtisad Universiteti və s. hətta natiq tanış olmadığı mətni oxuyarkən, durğu işarələrinin
sonda işlənməsi c
ümlənin düzgün oxunmasını çətinləşdirir. Natiq cümlədəki mənanı düzgün tuta bilmir və
nəticədə səhvə yol verir.
Məsələn:
Atan gəldi. (nəqli c
ümlə).
Atan gəldi? (sual c
ümləsi).
Atan gəldi! (nida c
ümləsi).
Ona g
örə də bir çox dillərdə durğu işarələrini cümlənin əvvəlində işlənməsi məsələsi bir problem kimi
diqqət mərkəzinə gətirilmişdir. Məsələn, lat
ın yazılarında sual və nida işarələri cümlənin sonunda, ispan
yaz
ılarında cümlənin (və ya sözün) hər iki tərəfində və hətta başı aşağı formada da işlənir. Bundan əlavə,
m
üasir gürcü əlifbasında böyük hərf olmadığı üçün xüsusi isimlər də kiçik hərflərlə yazılır. Yazıların
m
üxtəlifliyi, sağdan sola yazılması (ərəb, fars dilləri), yuxarıdan aşağı yazılması və s. durğu işarələrinin də
m
üxtəlifliyinə səbəb olur. Natiq başqasının hazırladığı nitqi oxuyarkən əvvəlcədən mətnlə tanış olmalı, sonra
auditoriya qarş
ısına çıxmalıdır. Bu onun həm özünə, həm də dinləyicilərə hörməti kimi qiymətləndirilməlidir.
168
N TQ N HAZIRLANMASI VƏ MƏRHƏLƏLƏR
Hər bir natiq
çıxışdan əvvəl mövzusu ilə əlaqədar hazırlıq işləri görür. lk növbədə çıxışın mövzusu onu
d
üşündürür. Bu, ali məktəbdə aparılan mühazirələrə şamil edilmir. Çünki onların mövzusu əvvəlcədən təsdiq
olunmuş proqramlarda əks olunur. Bu, əsasən, «Bilik» cəmiyyətlərində fəaliyyət g
östərən natiqlərə aiddir.
Hətta bəzi hallarda nitqin m
övzusu gözlənilmədən bir hadisə ilə əlaqədar (yubileylərlə, əlamətdar hadisə ilə,
gələn qonaqlar qarş
ısında çıxış etmək üçün ayrılan vaxtın azlığı və s. ilə) bağlı olaraq meydana çıxır. Natiq
bu zaman nitqin m
övzusunu tam qavramalı, onun əsasını təşkil edən məzmun və formanı, quruluşu
dinləyicilərin səviyyəsinə uyqun qurmal
ıdır. Adətən, natiqlər öz mövzusuna məsuliyyətlə yanaşır. Hər bir
natiq ixtisas
ına uyğun olan mövzu ətrafında çıxış etmişdir. Bəzən biz bunun əksini görürük. Məsələn, tarixçi
fəlsəfi kateqoriyalardan, ədəbiyyat
çı pedaqogikadan, riyaziyyatçı psixologiyadan, bioloq kimyadan silsilə
m
ühazirələr oxuyur. Belə natiqlər özlərindən razı qalsalar da, tələbkar auditoriya ilə rastlaşdıqda,
dinləyiciləri təmin edə bilmirlər. Natiq nitqə haz
ırlaşarkən, ən mühüm məsələləri düzgün təhlil etməyi və
iş
ıqlandırmağı qarşısına məqsəd qoymalıdır.
Natiq nitqini qurarkən m
övzunu tam əhatə etməlidir. Çünki natiq də yazıçı kimi mövzunu ideya ilə
bağlay
ır. Yəni mövzu fikrin ifadəsinə uyğun seçilməlidir. Söylənilən nitq, çıxış, məruzə natiqin həyatda
qazand
ığı biliyin və dünyagörüşün ifadəsidir. Odur ki, natiq olmaq istəyən hər bir şəxs birinci növbədə dərin
biliyə malik olmal
ıdır. Natiq həmişə özünə bu sualları verməlidir. «Mən nə haqqında danışıram?», «Kimə
dan
ışıram?» (auditoriya nəzərdə tutulur), «Dinləyicilərə yeni nə şey deyəcəyəm?», «Mövzuya hazırlaşmağa
vaxt
çatacaqmı?», «Mövzunu əhatə edə biləcəyəmmi?», «Qarşıya çıxan sualları düzgün təhlil edə
biləcəyəmmi?» və s.
Nitqin yaz
ılması və ya şifahi şərhi olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Bu proses məqsədyönlü
apar
ılmalıdır. Tələsməyə yol vermək olmaz. Bu prosesi mərhələ -mərhələ aparmaq daha düzgün və məqbul
hesab olunur. Şərti olaraq bu mərhələləri belə qruplaşd
ıra bilərik:
1. M
övzu ətrafında düşünüb onu tam mənimsəmək.
2. M
övzuya aid ədəbiyyatın toplanması.
Dostları ilə paylaş: |