160
nəzərə al
ınması zəruri sayılır. Nəhayət, belə bir cəhəti də yada salmalıyıq ki, orfoepiya, ümumiyyətlə, şifahi
ədəbi dilin normalar sistemi anlay
ışı ilə bağlı olduğundan, şifahi ədəbi dilin müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir
s
ıra əlamətdar cəhətləri də əhatə edir. Sitatdan göründüyü kimi, orfoepiya geniş bir anlayışdır. Ədəbi dilin
normalar
ı ilə, üslublar sistemi ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Orfoepiya həm də yüksək mədəni nitq üçün
insan
ın dil qabiliyətinin inkişafına, püxtələşməsinə zəmin yaradır. Natiq nitqini şərh edərkən, fonetik
qanunlar
ı, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər
nitqlərində kitab
üslubuna üstünlük verir. Yəni söz necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Bu qətiyyən düz
deyil, onda nitq quru
çıxır və dinləyicilərin yorulmasına səbəb olur. Bəzi natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə
yer ay
ırır. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə
etsin, fərqi yoxdur, orfoepik normalara riayət etməlidir. Fikir həm məzmun və forma, həm də ideya məntiqi
əsaslar
üzərində qurulmalıdır. Natiq nitqini qurarkən orfoepiyanın normalarını və ünsürlərini nəzərə
almal
ıdır. Bu ünsürlər isə aşağıdakılardır:
1. Fasilə (pauza)
2. Vurğu
3. Ahəngdarl
ıq (buna melodiya da deyirlər)
4. S
ürət (buna temp də deyirlər)
Bu d
örd ünsürə riayət edən natiq nümunəvi nitqə nail ola bilir. Fasilə nitq prosesində mühüm rol
oynay
ır. Bəzən fasilə durğu işarələri hesabına edilir. Lakin şifahi nitqdə fasilə mənaya görə edilir. Çünki
şifahi nitqdə orfoqrafik işarələr g
örünmür. Natiq cümlənin mənasına əsasən fasilədən istifadə edir. Fasilə
nitqin ikimənal
ılığını aradan qaldırır, xitabların, ara sözlərin, müqayisə edilən birgə sözlərin düzgün
işlənməsini təmin edir. Natiq nitqində həm heca vurğusuna, həm məntiqi vurğuya, həm həyəcanl
ı vurğuya
qarş
ı diqqətli olmalı, müəyyən məna çalarlığını dərindən bilməlidir. Natiq həm güclü vurğuya (ona dinamik
vurğu deyilir), həm də avazl
ı vurğuya (buna tonik vurğu deyilir) düzgün əməl etməlidir. Yeri gəlmişkən onu
da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində sabit vurğudur. Natiq onu da bilməlidir ki, dilimizdə işlənən şəkil
çilər
vurğunu qəbul edir və s
özdə vurğunun yeri dəyişir. Burada vurğu qəbul edən şəkilçilər nəzərdə tutulur
(dilimizdə vurğu qəbul etməyən şəkil
çilər də var). Məsələn: Yaz-ı-çı-lıq-dan, iş-çi-lər-dən, tək-mil-ləş-dir-il-
161
miş-lər-dən və sair. Misallardan ayd
ın olur ki, vurğu şəkilçilərin artırılması ilə əlaqədar yerini dəyişir. Natiq
vurğu qəbul etməyən şəkil
çiləri də bilməlidir. Əks təqdirdə sözlərin mənasını düzgün ifadə edə bilməz.
Məsələn: alma-alma,
çəkmə-çəkmə, vurma-vurma və s.
Ahəngdarl
ıq ünsürü də nitqdə böyük rol oynayır. Nəsr dilində nitqin parçalara bölünməsi bir
ahəngdarl
ıq yaradır. Ahəngdarlıq isə natiqin işini asanlaşdırır və müəyyən nizama salır. Ahəngdarlıq natiqin
əməyini y
üngülləşdirir, onun rahat işləməsi üçün yüngüllük gətirir. Ahəngdarlıq həyatın bütün sahələrində
özünü göstərir. Məsələn: nəbzin vurması, əsgərlərin yerişi, quşların uçuşu və s. Ahəngdarlıq təbiətin,
cəmiyyətin inkişaf
ında da daimi yer tutur: Dildə, rəqsdə, sənətdə belə müəyyən bir ahəng var ki, bu da
m
üəyyən bir qanuna və nizama tabedir. Biz rəqsdə dinamik hərəkətləri, dildə nitq ünsürlərini görürük.
Nəzmdəki ahəng nitq
ünsürlərinin müvazinətli təkrarından doğur.
Nitq də belədir. Nitq m
üəyyən hissələrə bölünməklə bərabər, müəyyən bir nizam ilə təkrar edilirsə,
ahəng təsiri yaranacaqd
ır. Əgər mənzum misralar mütəmadi olaraq uzanan mənsur bir parça ilə yanaşı
qoyulursa, m
üvazinət, nizam, ahəng görünməyə bilər. Lakin eyni misralar bir ölçüdə olmaqla bərabər,
m
üəyyən pauzalar (fasilələr) və durğularla davam edərsə, səslərin bu nizamlı əlaqəsindən mütləq ahəng
doğacaqd
ır. S.Vurğunun «Şair, nə tez qocaldın sən»! şerində ahəngdarlığın, axıcılığın, hər misranın dərin
məna kəsb etməsinin şahidi oluruq.
Nemətsə də g
özəl şeir,
Şair olan qəm də yeyir,
Ömrü keçir bu adətlə,
Uğurlu bir səadətlə.
G
örən məni nədir, deyir,
Sa
çlarına düşən bu dən?
Şair, nə tez qocald
ın sən!
D
ünən mənə öz əlində
162
G
ül gətirən bir gəlin də
G
özlərində min bir sual
Heykəl kimi dayand
ı lal.
O bəxtəvər g
özəlin də
Mən oxudum g
özlərindən:
Şair, nə tez qocald
ın sən?
Ov
çuluğa meyil saldım,
Gecə-g
ündüz çöldə qaldım.
Dağ baş
ından enib düzə
Bir ox kimi s
üzə-süzə
Ne
çə ceyran nişan aldım,
Cavab gəldi g
üllələrdən:
Şair, nə tez qocald
ın sən!
Bəzən uca, bəzən asta,
Ötür sazım min sim üstə.
And
ı yalan, eşqi yalan.
Dostluğu da r
üşvət olan,
Ürək yıxan bir iblis də
Üzəvari deyir hərdən:
Şair, nə tez qocald
ın sən!
Sa
ç ağardı, ancaq ürək,
Alovludur əvvəlki tək.
Sa
ç ağardı, ancaq nə qəm,
Dostları ilə paylaş: |