169
3. Toplanan ədəbiyyat
ı qruplaşdırıb nəticə əldə etmək.
4. Əldə edilmiş nəticə əsas
ında plan tərtib etmək.
5. Nəhayət, fikrin yekunlaşd
ırılması. Nəticə.
M
övzu ətrafında düşünən natiq, həm öz səviyyəsini, həm də auditoriyanın tərkibini nəzərdən
qa
çırmamalıdır. Natiq nitqini qurarkən, dinləyicilərin yaşını, ixtisasını, dünyagörüşünü, mövzuya aid
biliklərini nəzərə almal
ıdır. Bu xüsusiyyətləri mövzu ilə, yerli şəraitlə, nitqin əmələ gətirə biləcəyi reaksiya ilə,
m
övzunun qavranılması ilə, yaranan problem ilə, situasiya ilə əlaqələndirməyi bacarmalıdır. Bu, natiqdən
b
öyük bacarıq və ustalıq tələb edir. Natiqin qarşısında qoyulan bu tələblər yerinə yetirilərsə, dinləyicilərdə
b
öyük maraq oyadar.
Nitqin g
özəl, dolğun, elmi çıxması üçün natiq mövzuya aid ədəbiyyat əldə etməlidir. Gündəlik mətbuatı,
m
övzuya aid elmi ədəbiyyatı (hətta mübahisəli olsa belə, öz fikrini, gəldiyi qənaəti bildirməlidir), məqalələri,
tezisləri nəzərdən ke
çirib, yaradıcılıq təxəyyülü ilə əlaqələndirməlidir.
Toplanm
ış ədəbiyyatı nəzərdən keçirib, öz aləmində müqayisələr aparıb, gəldiyi nəticələri məqsədyönlü
şəkildə m
övzuya şamil edir. Natiq topladığı biliyi, faktı, sübutları, dəlilləri qruplaşdırıb, nitqi dəqiq və
d
üzgün, ardıcıl ifadə etmək üçün plan tərtib edir. Plan əsasında da fikrini yekunlaşdırıb, gəldiyi nəticəni
dinləyicilərlə b
ölüşür.
Nitqin haz
ırlanmasında natiqin biliyi ilə bərabər, təcrübəsi də mühüm rol oynayır. Bəzi natiqlər
nitqlərini həddindən art
ıq elmi şəkildə qurur (bu bəzən bilərəkdən edilir), bəzisi isə savadlı görünmək xatirinə
sadə, ayd
ın nitq əvəzinə fikrini təmtəraqlı cumlələrlə ifadə edir. Təcrübəli natiqlər isə apardığı müşahidə ilə
bərabər, dərin elmi bilikləri nitqə k
öçürüb sadə, lakin təsir qüvvəsi olan çıxış hazırlayırlar. Belə nitqlər
n
ümunəvi nitq kimi dinləyicilərin rəğbətini qazanır.
Hər bir natiq ixtisas
ından və nitqin mövzusundan asılı olmayaraq, əldə etdiyi materialın ən kiçik
sitatlar
ını, faktlarını, dəlillərini dəfələrlə yoxlayıb, gəldiyi nəticəni öz elmi və təcrübəsi süzgəcindən keçirib
kağ
ız üzərinə köçurməlidir. Əks təqdirdə nitq quru və yorucu olar. Faktlar yığını, yersiz sitatlar,
əsasland
ırılmamış dəlil və sübutlar şablon xarakteri daşıyar. Lakin natiqin yaradıcı münasibəti, nitqdə öz
s
özü, öz səsi hiss olunur. Natiq nitqini qurarkən hadisələrin içərisində olmalıdır. Təsvir etdiyi hadisənin
170
iştirak
çısına çevrilməlidir. Cərəyan edən hadisələr natiqin gözləri qabağından bir kino lenti kimi keçməlidir.
Yaln
ız bu vaxt nitq inandırıcı və cəlbedici olur. Nitqin belə qurulması hər bir natiqdən böyük təcrübə və
dərin elmi bilik tələb edir.
Nitqin qurulmas
ında natiq dinləyicilərlə necə əlaqə yarada biləcəyi haqqında düşünməlidir. Nitqin
dinləyiciyə
çatdırılmasında bu amil də əsas şərtlərdən biridir. O, nitqi harada söyləyir? Doğma kollektiv
aras
ında, yoxsa tanımadığı bir idarədə, müəssisədə. Adətən, kənarda nitq söyləmək daha çətindir.
Dinləyicilərlə əlaqə yaratmaq yenə də natiqdən b
öyük ustalıq və təcrübə tələb edir. Belə olan halda natiq nitq
s
öyləyəcəyi yerin şəraitini, dinləyicilərin marağını nəzərə alıb, fikrini əldə etdiyi təəssüratlarla, əgər mümkün
olsa, hətta suallarla ifadə etməlidir. Auditoriyan
ın diqqətini cəlb etmək üçün onlarla təmasda olmaq ən gözəl
vasitədir.
Natiq nitqini qurarkən g
ünün tələblərinə cavab verən informasiyalardan istifadə etməyi unutmamalıdır.
Nitqin m
övzusuna uyğun olaraq kitablardan, məqalələrdən, qəzetlərdən, jurnallardan istifadə etməli və
onlara yarad
ıcı yanaşmalıdır. Günün tələblərinə cavab verməyən nitq şübhəsiz ki, dinləyicilərdə maraq oyada
bilməz. nformasiyan
ın bolluğu və natiqin yaradıcı münasibəti nitqin zənginliyini artırır. Böyük Azərbaycan
şairi Nizami Gəncəvi yaz
ırdı:
D
ünyada nə qədər kitab var belə,
Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ.
Ərəbcə, dəricə, yeri d
üşərkən,
Buxari, Təbəri əsərlərindən
Oxudum, oxudum, sonra da vard
ım,
Hər gizli xəzinədən bir d
ürr çıxardım.
Natiqlik sənətinə yiyələnmək istəyən hər bir şəxs elmi xəzinə olan kitablardan bəhrələnməli və g
ünün
m
üəyyən hissəsini mütaliə ilə məşğul olmalıdır. Yaxşı kitab natiqə yol göstərən bələdçini xatırladır. Onu
elmin
çətin yollarından, enişindən-yoxuşundan keçirir.
171
Natiq nitqə haz
ırlaşarkən, əldə etdiyi materialları qruplaşdırdığı zaman qeydlər götürməyi də
unutmamal
ıdır. Bu qeydlər gələcəkdə ona köməklik göstərir.
Bundan əlavə, natiq nitqini qurarkən konspekt, plan tərtib etməyi də unutmamal
ıdır. Fikrin ardıcıl və
məqsədy
önlü ifadə olunmasında bu prinsiplər əsas şərtlərdən biridir. Plan, konspekt toplanmış materialın
sistemə sal
ınmasında natiqə köməklik göstərir. O zaman belə bir sual ortaya çıxır:
Plan nədir? Plan nitqin yaz
ılı növündə ardıcıllığı, şifahi növündə isə fikrin sistemli olmasını təmin edir.
Hər hans
ı bir nitqin quruluşu plan əsasında giriş, əsas hissə, nəticədən ibarət olur. Hətta bəzi natiqlər planı
b
ölmələrə, yarımbölmələrə, maddələrə, bəndlərə də bölür. Bu təcrübə özünü doğrultmur. Əsas fikri
mətləbdən uzaqlaşd
ırır. Plan tərtib olunarkən natiq onu nitqin ideyası ilə bağlamalıdır. Planın tərtib
olunmas
ında nitqin mövzusuna uyğun forma seçilməlidir. Plan nitqin ardıcıl şəkildə ifadə olunmasına
k
öməklik göstərir.
Natiqin s
öylədiyi fikirlərin yadda saxlanmasına, xatırlanmasına yardım edir. Tərtib olunan plandan
monoloji nitqə ke
çid başlanır. Təcrübəli natiqlər planı yarımbölmələrə ayırsalar da, onu vahid forma kimi
qəbul edirlər. Nitq zaman
ı planda qoyulmuş bütün məsələlər şərh olunmaya da bilər, bunların tam əhatə
olunmas
ı vacib də deyil.
Qeyd etdik ki, haz
ırlanan nitq üç hissəyə bölünür:
1. Giriş
2. Əsas hissə
3. Nəticə
Nitqin giriş hissəsində natiq dinləyiciləri ilk andan ələ almal
ı və onların diqqətini özünə cəlb etməlidir.
Fikrini, m
ülahizələrini elə qurmalı və nitqə başlamalıdır ki, auditoriyada maraq oyatsın. Natiq giriş
hissəsində nitqin sonrak
ı hissələri üçün şərait yaradır. Əgər o, girişdə dinləyiciləri maraqlandırıbsa, ələ ala
bilibsə, onlar
ın diqqətini cəlb edibsə, o biri hissələrdə müvəffəqiyyət qazanacağına şübhə yoxdur. Əksinə,
g
östərilən prinsiplərə əməl edə bilməyibsə, müvəffəqiyyətdən danışmağa dəyməz. Nitqin giriş hissəsi şablon
xarakteri daş
ımamalıdır. Natiq düşdüyü vəziyyəti və dinləyiciləri, onların əhval-ruhiyyəsini nəzərə almalı,
nitqin m
üqəddiməsini də bu şəraitə uyğun qurmalıdır. Nitqin giriş hissəsindən bəhs edən M.Əsgərov yazır:
Dostları ilə paylaş: |