172
«S
öylənilən nitqin girişini (müqəddiməsini) nəhəng və əzəmətli bir binanın - auditoriyanın qızıl açarına
bənzətmək m
ümkündür. Məlumdur ki, şifahi nitq söylənilən nitqdir. Natiq nitqindən isə əsas məqsəd
ünsiyyət yaratmaq və əsas ideyanı, fikri, mənanı auditoriyaya çatdırmaqdan ibarətdir. Bu cəhətdən
natiqlə auditoriya aras
ında əksər hallarda monoloji nitq formasında ünsiyyət yaranır.
Natiq nitqinin m
üqəddiməsi (giriş) dərin və böyük psixoloji təsir qüvvəsinə malik olmalıdır. Aristotelin
nitqin m
üqəddiməsini poetik əsərin proloquna bənzətməsi heç də təsadüfi deyildir».
D
övrümüzün böyük şairi olmuş ictimai-siyasi xadim, filologiya elmləri doktoru, professor, alovlu natiq
olmuş Bəxtiyar Vahabzadə «M
üəllimlərin VI qurultayında» çıxış edərkən nitqini belə başlamışdır:
Əziz və h
örmətli müəllimlər! Sizi respublika müəllimlərinin VI qurultayı münasibəti ilə yaradıcı ziyalılar
adından təbrik edir, gənc nəslin tərbiyəsi kimi mühüm və şərəfli işinizdə sizə uğurlar diləyirəm.
Müəllim bizim ilk dostumuz, mənəvi atamız, anamızdır. «Müəllim» sözü dar lüğəti mənasından çıxıb daha
böyük mənalar kəsb edir, misilsiz məzmuna malik olmuşdur. Məndən olsaydı, əlifbadakı sıra qanunlarını pozub
«müəllim» sözünü bütün dillərin lüğətində ilk söz kimi yazardım.
B
öyük yunan filosofu Əflatundan xəbər aldılar:
- Atan
ı çox sevirsən, ya müəllimini? Filosof cavab verdi:
- M
üəllimimi!
- Nə
üçün? - deyə xəbər alanda, o, belə cavab verdi:
- Atam məni g
öydən yerə endirdi, müəllimim isə yerdən göyə qaldırdı.
Bu,
çox böyük sözdür. Yerdən göyə qalxmaq - yerin səviyyəsində duran böyük fikirlər, böyük ideyalarla
yaşamaq, gələcəyə qanadlanmaq deməkdir. Bizi hələ uşaq ikən b
öyük fikirlər və böyük əməllərlə
silahland
ıran, gözümüzü dünyaya açan, əllərimizdən tutub bizi sirlər dünyasına aparan, bizə uçmaq üçün
qanad verən m
üəllimimizdir. Müəllim beyinlərə fikir, ideya toxumu səpir, gözlərə işıq, ürəklərə od verir. Ən
ümdəsi də bizə düşünmək öyrədir. Bu qədər böyük və lazımlı bir vəzifəni cəmiyyət müəllimə tapşırmışdır».
Gətirilən misaldan ayd
ın olur ki, şair - natiq nitqin ən əsas və ciddi mərhələsi olan müqəddiməni nə qədər
g
özəl, cəlbedici, sadə, aydın bir şəkildə qurmuşdur.
173
Yarad
ıcı nitqin əsasını, canını təşkil edən əsas hissə natiqə məharətini göstərmək üçün geniş meydan
a
çır. Nitqin əsas hissəsində natiq yaradıcılıq vaxtı nə müvəffəqiyyət qazanıbsa, nə bilik əldə edibsə, onu
hərtərəfli dinləyicilərə (həm
ümumi şəkildə, həm xüsusi şəkildə, həm konkret şəkildə, həm də təhlil etmək
yolu ilə)
çatdırır. Əgər natiq yazdıqlarını oxumaqla kifayətlənib, işini bitmiş hesab etsə, onda bu nitq
dinləyicilər tərəfindən məqbul hesab edilmir (x
üsusilə, akademik natiqlik).
Nitqin əsas hissəsində natiq
üzərinə düşən bütün çətinlikləri güclü məntiqlə, dolğun və sadə fikirləri ilə
aradan qald
ırmağı bacarmalıdır. Fikrin və müddəaların aparıcı qüvvəsi olan əsas hissə natiqin səviyyəsini
g
östərir. Natiqin elmi biliyinin, dünyagörüşünün meyarı məhz əsas hissədir. Nitqin əsas hissəsi ardıcıl,
inand
ırıcı, məntiqi fikirlərin daha möhkəm, kəsərli olması ilə fərqlənməlidir. Natiq nitqinin əsas hissəsində
dinləyiciləri həm
öyrətməli, həm də mövzunu onlara oxutmalıdır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, nitqin ideyası
əsas hissədə a
çılır. Məhz bu hissədə nitqinin hansı ideyaya xidmət etdiyi müəyyən olur. Natiq elmi biliyini,
əxlaqi sifətlərini, nə məqsədə xidmət etdiyini, əqidəsini, həyatda əxz etdiyi b
ütün keyfiyyətləri nitqin əsas
hissəsində əks etdirir.
Nitqin ən məsuliyyətli və nisbətən
çətin hissəsi olan əsas hissədə natiq bütün prinsiplərə, tələblərə əməl
etməlidir. Yeri gəldikcə nitqdə
ümumiləşdirmə aparmalı və ya konkretliyi üstün götürməlidir. Natiq yeri
gəldikcə səsini də vəziyyətə uyğun
çatdırmalıdır.
Nitqin əsas hissəsi onun s
üjetini, quruluşunu, məqsədini, mövzusunu, vəzifəsini təşkil edir. Yalnız bunu
yadda saxlamaq laz
ımdır ki, nitqin əsas hissəsi əldə edilmiş bütün çoxcəhətli faktların, mülahizələrin elmi
şərhini tamamlamaqla bərabər, fikrin yekunlaşd
ırılmasına köməklik göstərir.
Bundan sonra nəticəyə ke
çmək üçün yol açılır. Nəticə söylənilən nitqin yekunu və sonuncu hissəsidir.
Nitqin nəticə hissəsində bitkinliyin hiss olunmas
ı, silsilə xarakteri daşıyan fikirlərin, mülahizələrin yekunu
diqqəti cəlb etməlidir. Natiq nitqin nəticə hissəsində fikri uzatmamal
ıdır. Əks halda bu uzunçuluq
auditoriyan
ı yorar və onlar fikri qavraya bilməzlər. Nəticə yığcam, aydın, təsirli və əsasən, bitkin olmalıdır.
Nitqin sonunda məzmunun qavran
ılması, ideyası, məqsədi və vəzifəsi ardıcıl şəkildə bir-biri ilə
əlaqələnməlidir. Burada m
üəyyən vaxt bölgüsünə riayət etmək lazımdır. Nitqin nəticə hissəsində müəllif irəli
s
ürdüyü fikirlərin ümumi məcmusunu bir yerə toplayıb yekunlaşdırır. Nəticə həm natiqin, həm də
174
auditoriyan
ın qarşısında duran problemlərin, sualların, mübahisəli fikirlərin həllində gəldikləri ümumi yekdil
rəyin (bu rəy m
üxtəlif də ola bilər) yekunudur. Əgər nəticədə fikir müxtəlifliyi olarsa, (məsələn, elmi
m
übahisələr) deməli, bu məsələ diqqətdən kənarda dayanmamalıdır. Nəticədə natiq öz fikrini, mülahizələrini
zorla auditoriyaya qəbul etdirməməlidir. Bu yaln
ız elmi yolla, inandırma yolu ilə mümkün ola bilər.
B
ütün bu sadaladığımız prinsiplərlə yanaşı, nitqin hazırlanmasında konspektlərdən də istifadə edilə
bilər. Hətta bəzi natiqlər plandan daha
çox konspektə üstünlük verir. Natiq mövzu əsasında materiallar
toplay
ır. Bu hazırlıq mərhələsində müəyyən pərakəndəlik hökm sürür. Buna görə o ya plandan, ya da
konspektdən istifadə edir (Plan haqq
ında məlumatımız artıq vardır). ndi isə konspektin özünəməxsus
x
üsusiyyətlərindən bəhs edəcəyik. Konspekt əldə edilmiş məlumatların, faktların, sitatların ardıcıllığını,
şərhini əks etdirir. Bir
çox natiqlər əldə etdikləri hər hansı bir məlumatı konspektə köcürur. Sonra nitqin
haz
ırlanmasında ondan istifadə edir. Məlumat, mülahizə yığcam şəkildə kağıza köçürülür. Konspekt
məzmun ilə forman
ın bir-biri ilə əlaqələndirilməsində, fikrin düzgün, dəqiq ifadə olunmasında natiqə
k
öməklik göstərir. Bəzi natiqlər konspekti nitqin ideyasını dinləyicilərə çatdırmaqda vasitə kimi qəbul edir.
Bəziləri onu geniş şəkildə, bəziləri isə y
ığcam şəkildə tərtib edir.
Konspektin y
ığcam növündən təcrübəli natiqlər istifadə edir. Təcrübəli natiqlər nitqini bəzən kiçik bir
vərəq
üzərində ardıcıl şəkildə yalnız bir cümlə, ya söz, hətta işarə qeyd etməklə nitqini qurur. Konspekt
təcr
übəli natiqlər tərəfindən dönə-dönə redaktə olunur, daha dəqiq və yığcam şəkilə salınır.
Geniş şəkildə konspekt nisbətən təcr
übəsiz natiqlər tərəfindən tərtib olunur. Bəzən konspekt o qədər
geniş yaz
ılır ki, icmal xarakteri daşıyır. Sitatların genişliyi, fikrin uzadılması, dolayı yolla ifadəsi və s.
məsələlər konspekti icmala
çevirir. Geniş konspekt tərtib etmək natiqi yaddaşsızlığa, öz işinə məsuliyyətsiz
yanaşmağa, laqeydliyə, savads
ızlığa yuvarlayır. Bütün ümidini konspektə bağlayan natiq nitqi fərqinə
varmadan oxuyur və bununla da
üzərinə düşən işi bitmiş hesab edir. Belə nitqdə şəxsi fikir, mülahizə, elmi
m
übahisəyə yer «ayrılmır».
Konspektin x
üsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o, təqlidçiliyin qarşısını alır və natiqin
qarş
ısına yeni məqsədlər, yeni ideyalar qoyur. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşan natiq geniş məzmun və
y
üksək ideyaları tərənnüm edən bir nitq hazırlayır. Nitq hazırlanarkən, natiq ona qədər elm aləminə bəlli
Dostları ilə paylaş: |