157
Deduksiyadan, əsasən, elmi işlərin yaz
ılmasında daha çox istifadə olunur. Elmi nəzəriyyə qurmaq üsulu kimi
tədqiqat
çıların ən çox müraciət etdiyi bir üsuldur. Məsələn, deduksiya üsuluna aid aksiom metodu sübutsuz
qəbul edilən m
üddəalardan, konsepsiyalardan ibarət olan aksiomaların məcmusundan müəyyən qaydalar və
qanunlar əsas
ında əldə edilir.
158
N TQ PROSES NDƏ TƏLƏFFÜZ, NTONAS YA VƏ ORFOEP YANIN ROLU
Tələff
üz nitqin şifahi qoluna aiddir. Natiq yazdığı nitqi şərh edərkən və ya nəyin isə haqqında
dan
ışarkən onun tələffüzü mühüm rol oynayır. Tələffüz nümunəvi nitqin mühüm amilidir. Hər bir nitq necə
tərtib olunursa-olunsun, onun dinləyiciyə
çatdırılması tələffüzün üzərinə düşür. Sözlərin düzgünlüyü, səlisliyi,
ayd
ınlığı tələffüzün əsasını təşkil edir. Nitqin gözəlliyinə xidmət edən diksiya aktyor, müəllim, diktor üçün
çox mühümdür. Hər bir natiq nitqini şərh edərkən, emosionallığa ciddi riayət etməlidir. Çünki diksiya
emosionall
ıqla bilavasitə əlaqədardır. Dinləyicilərin diqqətini cəlb edən məsələlərdən biri də nitqdə səs
tembrindən d
üzgün istifadə olunmasıdır. Natiq nitqi şərh edərkən auditoriyanı nəzərə almalı və səsin
tembrini ona uyğun şəkildə qurmal
ıdır. Nitqdə təsvir olunan hadisələrlə yaşayan natiq səsinin tembrində də
bunu hiss etdirməlidir. Yeri gəldikcə tempi dəyişməlidir. Nitqin
ümumi şərhi isə orta tempdə olmalıdır. Səsin
eşidilmə dərəcəsi natiqin ustal
ığını nümayiş etdirir, bu diksiya üçün gözəl zəmin yaradır. Nitq zamanı
tələsmədən, aramla dan
ışmaq mühüm rol oynayır. Tez-tez danışmaq, dilin topuq vurması, ağız quruması,
yersiz udqunmalar diksiyan
ın pozulması deməkdir. Diksiyada natiq ağ ciyərdən gələn hava axınını da
d
üzgün tənzimləməlidir. Nitq prosesində tənəffüs sistemi pozulursa, onda diksiya da pozulur. Belə nitqin
təsir q
üvvəsi zəifləyir və dinləyicilərin diqqətinin yayınmasına səbəb olur. «Danışarkən cümlənin təkcə
məzmunu deyil, həm də nə məqsədlə s
öylənilmiş olması sözlərin necə səslənməsinə təsir edir. Yəni səs bəzən
ucal
ır, bəzən, əksinə, qısalır, daha da alçalır, bəzən uzanır, bəzən nitq axını kəsik-kəsik tələffüz olunur, bəzən
isə, əksinə, qar
ışıq bir silsilə təşkil edir. Bununla da nitqin ritmik və melodik cərəyanı formalaşır ki, buna
avazlanma (intonasiya) deyilir». Gətirdiyimiz sitatdan ayd
ın olur ki, intonasiyadan (sitatda onu mərhum
professor Ə.Dəmir
çizadə avazlanma adlandırsa da, intonasiya terminindən istifadə edəcəyik) natiq öz
nitqində işlətdiyi ara s
özləri, sual cümlələri, xitabları, nidaları, əlavələri, xüsusiləşmələri düzgün tələffüz
etmək
üçün (bura vurğunu da əlavə etmək olar) istifadə edir. Həmcins üzvlər arasında cümlələrin
sadalanmas
ında intonasiyanın təkrar olunması nitqdə hiss olunmalıdır. ntonasiya mürəkkəb bir
hadisədir. Buna səs tonunun al
çalıb yüksəlməsi, nitqin sürəti, tələffüzün qüvvətləndirilib
zəifləndirilməsi, c
ümlə daxilində fasilənin olub-olmaması və s. daxildir. ntonasiya təsdiq cümlələrini sual
159
və nida c
ümlələrindən, tabesizlik əlaqəsini tabelilik əlaqəsindən fərqləndirmək üçün imkan yaradır,
intonasiya mənaya g
örə cümlənin müəyyən hissəsini ayırmağa da imkan verir. ntonasiya vasitəsi ilə şübhə,
təəcc
üb, şadlıq, qəmginlik, kədər və s. kimi hisslər ifadə edilir.
ntonasiyadan d
üzgün istifadə etmək nitqin mənasını yaxşı başa düşməyə kömək edir. Görkəmli şairlərin
və bədii s
öz ustalarının şeir oxuyarkən intonasiyadan bacarıqla istifadə etdikləri bizə məlumdur. Onlar
intonasiyadan d
üzgün istifadə edərək, əsərlərin məzmun və mənasını, eyni zamanda onları yaradarkən,
şairlərin ke
çirdikləri hiss və həyəcanları məharətlə dinləyicilərin şüuruna çatdıra bilirlər. Natiq nitqi şərh
etdiyi zaman
çalışmalıdır ki, dinləyici onun səsindən yorulmasın, əksinə, estetik ləzzət alsın. Natiqin nitqi
avazlanma vasitəsi ilə dinləyicilərdə xoş əhval-ruhiyyə yaratmal
ıdır. Natiq nitqini şərh edərkən sazəndələr
musiqi alətlərindən hans
ı məharətlə istifadə edirlərsə, o da elə ustalıqla fikrini ifadə etməli və dinləyicilərin
z
övqünü oxşamalıdır.
Orfoepiya yunan s
özü olub düzgün nitq deməkdir. Orfoepik normalar da dilimizin şifahi qoluna aiddir.
Orfoepiya şifahi nitq
üçün səciyyəvi nə varsa hamısını əhatə edir. Orfoepiyanın tədqiqat obyekti
aşağ
ıdakılardır:
1.
Səslərin düzgün tələffüzü
2.
Sözlərin, tərkiblərinin düzgün tələffüzü
3.
Qrammatik normaların tələffüzü
Deməli, orfoepiya
ümumi normalar əsasında yaranan fonetik qayda-qanunların bir-biri ilə bağlı
məsələlərini tədqiq edir,
öyrənir. Bəzən orfoepiya dar mənada tədqiq olunur. Bura yalnız tələffüz anlayışı
daxil edilir. Lakin orfoepiya
çox geniş bir anlayışdır ki, bu anlayışlar hər biri ayrı-ayrılıqda nitqin əsas
amillərindən birini təşkil edir. Məsələn, səslərin hans
ı şəraitdə tələffüz olunması, sözün əvəlində, ortasında,
ax
ırında işlənməsi, məxrəc sabitliyinə görə, yanaşı işləndikdə hansı xüsusiyyətə malik olması və sair məsələlər
orfoepiyan
ın tədqiq obyektdir. Bura intonasiya və vurğunu da əlavə etmək olar. Orfoepiya həm də alınma
s
özlərdə vurğunun düzgün tələffüz olunmasına da kömək edir. Orfoepiya ilə nitq sürəti məsələsinin də
m
üəyyən dərəcədə əlaqəsi var. Hətta orfoepik üslub növlərini müəyyənləşdirən əlamətlər sırasında sürətin də
Dostları ilə paylaş: |