Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 şeirimiz tarixində əsas yer tutur. Məhəbbət və gözəllik qəzəl şeirinin əsas mövzusudur. Nəsimi, Xətayi, Füzuli kimi klassik şairlərimizin yaradıcılığında ictimai-fəlsəfi mövzulara da geniş yer verilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl şeirinin ən böyük ustadı M.Füzulidir. Füzulinin qəzəllərində istifadə etdiyi təşbehlər, məcazlar tamamilə yeni və bənzərsizdir. Odur ki, böyük şair məhəbbət mövzusunda yazdığı qəzəlləri ilə qəlbin dialektikasını açmağa nail olmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzəl yazmaq, yüksək sənətkarlıq tətəl edir. Aşiqin öz məhəbbəti yolunda çəkdiyi iztirablar, onun bu yolda göstərdiyi fədakarlığı, hicran dərdi, vüsal sevinci Füzuli qəzəllərinin əsas-aparıcı motivini təşkil edir. Qəzəl öz quruluşuna görə əsasən 5, 7, 9, 11 beytdən ibarət olur. Qəzəlin 1-ci beyti həmqafiyə olur. Qalan beytlərdə isə 1-ci misra sərbəst buraxılır, 2-ci misra isə qəzəlin 1-ci beyti ilə həmqafiyə olur. Olsaydı məndəki qəm Fərhadi-mübtəladə, /a/ Bir ah ilə verərdi min Bisütunu badə. /a/ Versəydi ahi-Məcnun fəryadımın sədasın, /b/ Quşmu qərar edərdi başındakı yuvadə? /a/ Fərhada zövqi-surət, Məcnuna seyri-səhra, /v/ Bir rahət içrə hər kəs, ancaq mənəm bəladə /a/ Gəh qəmzən içmək istər qanımı, gah çeşmin, /q/ Qorxum budur ki, nəgah qanlar olar aradə /a/
133 Gər görməmək dilərsən rəsmi-cəfa, Füzuli, /d/ Olma vəfaya talib dünyai-bivəfadə. /a/
Qəzəlin ilk beyti mətlə, son beyti isə məqtə adlanır. Şairlər qəzəlin son beytində özlərinin təxəllüsünü verirlər. Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulidən sonra qəzəl şeirinin ən böyük ustadı S.Ə.Şirvani hesab olunur. Müasir ədəbiy- yatımızda S.Vurğun, S.Rüstəm, B.Vahabzadə, M.Seyidzadə, Ə.Vahid qəzəl şeirinin məzmunca rəngarəng, çağdaş nümunələrini yaratmışlar. Qəsidə – Şərq poeziyasında, eləcə də klassik Azərbaycan şeirində lirik növün əsas janrlarından biri də qəsidədir. Qəsidədə müəyən bir hadisə, əhvalat qəhrəman, şəxsiyyət yüksək təntənəli üslubda tərif edilir, vəsf olunur. Qədim dövrlərdə əsasən tərif məqsədilə yazılan qəsidələr zaman keçdikcə ictimai həyatın daha geniş sferalarını əhatə edir, mövzu və məzmunca zənginləşir. Xaqaninin qəsidələrində dövrünün ayrı-ayrı hökmdarlarının mədh olunmasına geniş yer verilməsi ilə yanaşı, yaşadığı dövrün ictimai ziddiyyətlərini əks etdirən qəsidələrə də rast gəlirik. Şairin məşhur «Qəsideyi-siniy- yə»sində müxtəlif amala, əqidəyə malik iki insan obrazı canlandırılır. İnsanları pislikdən, şər işlərdən uzaq olmağa çağırır. Məlumdur ki, qəsidə saray ədəbiyyatının əsas janrlarından biridir. Qəsidənin yüksək təntənəli üslubu, şeir dilinin ritorikliyi, mübaligəli təsvir və tərənnüm cəhəti də məhz saray ədəbiyyatının xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. N.Gəncəvinin müasirlərindən olan İzəddin Şirvani təbiətin gül açan baharı fəsli, çəməni, bağı, gül, yasəməni təsvir
134 edərkən də bundan dövrünün şahını tərif etmək məqsədi güdmüşdür. Çəmənə badi-səba müşkünü etdikcə nisar, Güllərin ətri məni uyğudan etdi bidar… Cəmşidin möhrü kimi hökmün edərdi izhar. Zülm görmüşlər onun ədli ilə rahətdir, Evlərində hamı azadə keçirdir ruzgar. Elə şahdır bu müzəffər atası-hərb günü Qaldırar çərxi-fələkdən iti şəmşiri buxar. Atının nəli yürüş vaxtı qopardıqca şərər Doqquzuncu fələkin sahəsi ulduzla dolar. Afərinlər sənə şahim – göyə bir qıy vursan, Heybətindən karıxıb dağ kimi olmaz səyyar… O günəş rəyli, ay üzlü taxtından. Öz xoşilə bu qulun verməmiş hicranə qərar 1 .
N.Gəncəvinin qəsidələrində sayca az olmasına baxmayaraq, ictimai həyatın ən vacib məsələləri öz bədii, fəlsəfi əksini tapır. «Nizaminin ictimai-fəlsəfi qəsidələri sö- zün həqiqi mənasında yüksək ictimai-fəlsəfi lirika nümunələri olub, şairin hökmdar və cəmiyyət, mühit və fərd, elm və din, ağıl və zaman kimi problemlər ətrafında düşüncələrini əks etdirir» 2 .
Nizaminin də qəsidələrində qüvvətli pavos, tərif, təntənə hissi güclüdür. Lakin Nizami saray şairi olmadığı üçün onun qəsidələrində şərə, pisliyə qarşı mübarizə, əxlaqi-didaktik
1 Щикмят хязиняси. «Маариф» няшриййаты, 1992, сящ. 60-61. 2 Я.Сяфярли, Х.Йусифов. Гядим вя орта ясрляр Азярбайъан ядя- биййаты, Бакы, «Маариф», 1982.
135 motivlər çox güclüdür. Şairin «Qocalıq» qəsidəsi onun həyat haqqında, ömür-gün, insanlıq, yaşayış haqqında düşüncələrinin yekunudur. Bu çəməndə qocalıqdan belim döndü kamana, Bundan sonra bu budaqdan yetişərmi bar mana? Ağacımdan bir kimsəyə nə meyvə var, nə kölgə, Yarpağımı, məhsulumu, fələk verdi küləyə. Sandığımda gövhərlərin qalmadı bəxt ulduzu! Umudsuzluq göylərində doğdu sabah ulduzu, Ağ tüklərdən qar yığıldı başım üstə qalandı, Vücudum bir çardaq kimi yatmasın ah, amandı! Mən ki səfər yolçusuyam, hörmətim var, a dostlar, Onun üçün gözlərimdən yanağıma yaş axar. Ömrüm keçdi, günahkarlıq qazanmışam dünyada, Ona görə layiq oldum xəcalətli bir ada 1 .
Qəsidə şeirinin klassik nümunələrini yaradan görkəmli sənətkarlardan biri də M.Füzulidir. Dahi şair üç dildə qəsidənin ən yaxşı nümunələrini qələmə almışdır. Saray şeirində yaranan qəsidələrdən fərqli olaraq Füzulinin qəsidələrində həyata çağırış, azadfikirlilik hissləri, ictimai- fəlsəfi motivlər çox güclüdür. Qəsidə şeirinin poetik imkanlarından bəhs edən qüdrətli şairin bu barədə estetik düşüncələri də maraqlıdır: «Nəzm fənlərinin şəhərlərini fəth etmək üçün söz bayrağını qaldırdım. Allaha şükür ki, müxtəlif dillərin açarları ilə nəzm fənninin qapılarını açmağa başladım. Hansı qapıya ki, çatdım, onu nəzər sahiblərinin üzünə açdım. Gah məsnəvi üslubunun bağçasından gül-çiçək dərdim, gah qəzəl
1 Низами Эянъяви. Эянълик, Бакы, 1976, сящ. 11-12. Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|