Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
128 də oradakı obrazların sayının çoxluğu olmuşdur. Əlbəttə, bu xüsusiyyət qəzəlin yaranmasının daha ilkin dövrlərinə aiddir. Şərq xalqları ədəbiyyatında farsdilli qəzəlin yaranması əsasən XII əsrdən başlayır. Q.Təbrizi, Xaqani, Nizami kimi klassik Azərbaycan şairləri farsdilli qəzəlin ən yaxşı nümunələrini yazmışlar. Qəzəl şeiri həqiqi lirikanın əsas janrlarından biri kimi əsl poetik xüsusiyyətlərini bəlkə də məhz bu dövrlərdən mənimsəyir. Xaqani, Nizami kimi şairlərin qəzəllərində bədii məzmun, mövzu genişliyinə baxmayaraq, poetik «mən»in tərənnümü, lirik hisslərin, əhval-ruhiyyənin təsviri önə çəkilir. Ani hisslərin tərənnümünə həsr edilən qəzəl şeiri tez yazılır, xalq tərəfindən məclislərdə, kütləvi yerlərdə əzbərlənir və yayılırdı. Nizaminin poetik istedadı farsdilli qəzəlin həm forma – məzmun, həm də bədii təsvir, dil-üslub baxımından zənginləşməsində müstəsna rol oynamışdır. Nizaminin qəzəllərində insan ehtiraslarının, onun daxili aləminin çırpıntılarının təsvir və tərənnümünə daha çox üstünlük verilir. Duyğuların, hisslərin tərənnümü mövzuya olan münasibətdən əsas götürülür. Bununla da qəzəl lirik şeir janrı olaraq öz həqiqi bədii-poetik xüsusiyyətlərini ehtiva etmiş olur. N.Gəncəvinin aşağıdakı qəzəlinə diqqət edək: Ay üzlü nigarım, kimə mehman olacaqsan? Bir söylə, kimin şəninə şayan olacaqsan? Şahlıq çətiri var başın üstündə bu axşam, Ənbər çətirinlə kimə sultan olacaqsan? Şəkkər demərəm mən sənə, ondan da şirinsən, Dilbər, necə bir bəxtəvərə can olacaqsan?
129 Zülmət gecə, sən nurlu çıraq, bəd gözə gəlmə, Ey abi-həyat, sən kimə canan olacaqsan? Getdin, necə bəs tab eləsin hicrə Nizami, O xəstə ikən, sən kimə dərman olacaqsan? 1
Nizaminin qəzəllərində məhəbbət və gözəlliyin mənəvi-psixoloji və fəlsəfi təsviri daha güclüdür. Onun qəzəllərinin mövzusunu, obrazlar aləmini real həyatdan ayrı düşünmək mümkün deyildir. Şairin qəzəllərinin mərkəzində əsasən iki obrazın – sevən aşiqin və onun məşuqəsinin obrazı canlandırılır. Göründüyü kimi, dahi şairin qəzəllərində istifadə olunan təşbehlər, bənzətmələr, ifadə üsulu və vasitələri tamamilə yeni və orijinaldır. Nizaminin qəzəlləri fars dilində yazılmasına baxmayaraq, bu şeirlərin bədii məzmunu türk təfəkkürü ilə yoğrulmuşdur. Çünki Nizaminin istər qəzəllərində, istərsə də epik həcmli poemalarında türk-Azərbaycan təfəkkürünü, psixologiyasını, deyim tərzini, xalq təfəkkürünü əks etdirən çoxlu sayda ifadələrdən, frazemlərdən istifadə edilmişdir. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki bu bənzərsiz ifadələr, hər şeydən əvvəl, Nizami yaradıcılığına xalq ədəbiyyatından süzülüb gəlirdi. Şairin qəzəllərinin sadə, aydın, anlaşıqlı, ahəngdar olmasının da səbəbi bununla bağlı olmuşdur. Şairin əsərlərinə dərindən bələdlik bir daha sübut edir ki, dahi sənətkar öz qarşısına… xalq ruhunun, onun dünyagörüşünün ifadəçisi olmaq kimi çətin və məsul bir vəzifə qoymuşdur. Öz xalqının qədim mənşəyindən, həyat tərzindən mövzu götürən Nizami yaradıcılığında Azərbaycan şifahi xalq təfəkkürünün dərin və silinməz izləri ilə
1 Гязялин фарсъадан тяръцмяси Ъяфяр Хяндана мяхсусдур.
130 qarşılaşırıq 1 . Yuxarıda deyildiyi kimi, Nizami qəzəlləri XIII əsrdən başlayaraq təşəkkül tapmağa başlayan anadilli qəzəlin inkişafında təsirli rol oynamışdır. «XIII əsrdən başlayaraq bütün Yaxın Şərq bədii fikrində olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da qəzəl bir janr kimi öz tam təsdiqini tapdı. Həm də maraqlıdır ki, ənənəvi orta əsr ədəbi-nəzəri traktatlarında qəzəlin qarşısında qoyulan tələblərdən fərqli olaraq, poetik təcrübədə janrın mövzu dairəsi daha geniş vüsət və əhatəlilik kəsb edir. Aşiq və məşuqə münasibətləri, məhəbbətin nəşəsi və kədəri, vüsal, hicran səhnələri öz hakim mövqeyini saxlasa da, təbiət mənzərələri, ictimai- siyasi, didaktik-etik motivlər də qəzəlin predmetinə çevrilir, sırf fəlsəfi, sufi-panteist qəzəllər yazılır» 2 . Anadilli ədəbiyyatımızın tarixi XIII əsrdən başlayır. İzəddin Həsənoğlunun «Apardı könlümü bir xoş qəmərüz, canfəza dilbər» qəzəli anadilli şeirimizin ilk nümunəsidir.
1 Бах: Баба Бабайев. Низами вя халг ядябиййаты. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 5 ийул, 1989-ъу ил. 2 Азадя Рцстямова. Классик Азярбайъан поезийасында гязял. Бакы,
131 Həsənoğlu sana gərçi duaçidir, vəli sadiq. Nə sadiq? Sadiqi – bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi – çakər. Həsənoğlunun bu qəzəli ana dilində yazılan şeirin ilk nümunəsi olmaqla yanaşı, həm də dil, süjet – kompozisiya baxımından mükəmməl bir sənət nümunəsidir. Şairin bu qəzəli XIII əsr Azərbaycan ədəbi dili haqqında aydın təsəvvür yaradır. Qəzəlin poetik dil sistemi, məcazları göstərir ki, bu əsər Həsənoğlunun ana dilində yazdığı yeganə şeiri deyildir. Ədəbi-tarixi mənbələr onun Azərbaycan dilində «Divan»ı olduğunu və şairin əsərlərinə türk və fars dillərində nəzirələr yazıldığını göstərir. Həsənoğlunun bu qəzəlində ərəb-fars dilinin təsiri ilə əcnəbi sözlərdən, izafət tərkiblərindən də çox istifadə edilmişdir. lakin şairin ana dilinə həssaslıqla yanaşması, poetik ustalığı ərəb-fars mənşəli sözlərin işlənilməsini o qədər də qabarıq hiss etdirmir. Çünki bu sözlər, tərkiblər bir növ Azərbaycan dilinin qanunlarına tabe tutulur. Qəzəldə hal, mənsubiyyət, xəbərlik, zaman, şəxs kateqoriyasına aid olan sözlər indi dilimizdə işləndiyi kimidir. Bütün bunlar görkəmli şairin böyük ciddi-cəhdlə ana dilində əsər yazmaq istəyindən irəli gəlmişdir. Sonrakı dövrlərdə Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xə- tayi, Həbibi, Kişvəri, M.Füzuli anadilli qəzəli inkişaf etdirərək yeni poetik zirvələrə qaldırmışlar. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, S.İ.Xətayi kimi şairlərin yaradıcılığında qəzəl şeiri daha mübariz, döyüşkən ruh qazanmışdır. Bu dövrdə yazılan qəzəllərin məzmununda ictimai-siyasi, fəlsəfi ruh hakim olmuşdur. Nəsiminin sufi-hürufi məzmunlu qəzəlləri fəlsəfi
«Елм», 1990.
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|