kletkalarindagi sintez xam gilroliz shiresinin bolinip shigiui kalkan xam zarodishtan aleyron
kletkalarina tusetugin giberellinnin baklauinda boladi.
Zapas zatlardin eki ulesli osimliklerdin tukim uleslerinde eriui
xam agiuida usigan uksas
bolsa da,olarda bul protsessler kletka ishindegi kislotali as siniriu esaplaniladi.
Kogerip kiyatirgan tuximlarda zapas beloklardin
mobilizatsiyasi.
Mausim ozgerisine baylanisli osimlik tinishlik jagdayga tusiuden aldin assimilyantlar zapas
zatlar jiynalatugin oringa toplanadi.Ol zapas zatlar kelesi vegetatsiyalik sezonda osimlikting
daslepki osiuinde kerek boladi.Zapas zatlar belok,polisaxarid,triglitserid turinde
toplanadi.Beloklar tuximda juda kop boladi,sobikli osimliklerde 20-30%,maylilarda 17-
42%boladi.Danli osimliklerde kurgak massanin 7-14%in belok iyeleydi.Beloklar aleyron
danesheler xam belok
deneler turinde bolip,olar globulinler,al`buminler,glyutelin xam
prolaminler xalatinda jaylasadi.
Aleyron danesheler.
Olar 0,1-2,5mkm zapas organellalarlar esaplanadi.Aleyron danesheler kuramina
uglevodlar,fosfolipidler,fitin,RNK,Shavel` kislotasi duzlari kiredi.Aleyron danesheler apiuayi
xam kuramali bolip bolinedi. Kuramali aleyron danesheler bir kansha eki ulesli osimliklerde
ushirasadi xam olar globoydlar xam kristalloydlar bolip bolinedi.Ol daneshelerdin sirti amorf
zatlar menen korshalgan boladi.Kristalloydlarda 60%,amorf zonada 35-40%,globoydta 3-5%
belok boladi.Zapas beloktin azgana bolegi fitin menen,uglevod xam lipid
penen kompleks payda
etip,tuximnin bortiu uaktinda birinshi gidrolizlenedi.Globoydta fitin, Ca,Mg duzi inozitfosfor
kislatasi boladi.Danli osimliklerdin aleyron kletkalarinda apiuaii aleyron danesheler
boladi.Olardin kolemi kuramali aleyron daneshelerge karaganda kishi boladi.Fitin bolsa belokli
amorf matrikste jaylasadi.Belok danesheler danli osimliklerde kraxmalli endospermada
jaylaskan.Beloklardin tarkaliui tuximnin bortiuinen baslanip proteaza gruppalari tasirinen
boladi.Tuximnin kogere baslauinda beloklardin proteoliz stadiyasi 3ke bolinedi:1-stadiyada
zapas beloklardin sheklengen bolegi proteolizlenedi.Bunda al`buminler,globulinler
tarkaladi.Erigen beloklardin xareketi jokarilaydi.Bul stadiyadagi fermentlerdin gilrolizi taza
fermentativ beloklardin sintezi ushin kerekli aminokislatalardi payda etedi.2-stadiyada zapas
organlardagi beloklardin aminokislotalarga
shekem tarkalip, osiushi zarodishka shekem jetkerilip
beriliui koriledi.Bul stadiya 5-10 kun dauam etedi.3-stadiyada zapas organlardagi strukturalik
xam fermentativlik beloklardin tolik degradatsiyalanip as siniriu protsessine jetkeriliui koriledi.
Eki ulesli osimliklerde beloklardin jumsaliui kletka ishinde boladi.Bul osimliklerde aleyron
daneshelerindegi ph darejesi kalay saklanatuginligi belgisiz.Degen menen kishkillaniu Shavel`
kislatasi arkali boladi degen boljaudi aytiuga boladi.Belok zapasi tabilgan aleyron danesheleri
keleshekte vakuolga aylanadi.Endospermanin ashiui tuximnin kogeriuinde en axmiietli etap
esaplanilip,ol as siniriudi xam zatlardin tasiliuin tartipke saladi.
Askabaklar xam sobiklilar tukimlasi osimliklerinde beloklardin tarkaliui epidermiske jakin
aleyron daneshelerden baslanadi.Danli osimliklerde belok danesheler
daslep kalkan kasinan
keyin, aleyron katlaminan tarkaladi.
Zapas uglevodlardin mobilizatsiyasi.
Uglevodlar tukimdagi aziklik zatlardin axmiietli gruppasi esaplanadi.Bir kansha osimliklerdin
tukimlari onsha kop bolmagan kant zapasina iye bolatuginligi aniklangan(tur ozgesheligine
karay olar staxioza, mal`toza, galaktoza, riboza, fruktoza, glyukozalar esaplanadi). Ol kantlardin
bir bolegi beloklar menen baylanisip glikoproteyn komplekesin payda etedi.Birak tukimdagi
tiykargi polisaxrid kompleksi kraxmal turinde boladi.Masakli eginler daniningn massasinin 50-
76%tin kraxmal kuraydi.Sobiklilarding dani 50-60%ke shekem kraxmalga iye.Kraxmal dannin
pisiu dauirinde plastidka toplanadi.Zapas uglevodlarga kant penen
kraxmaldan baska kletka
diyualina kiretugin polisaxaridlerde katnasadi.Bular gemitsellyulozalar.
Tukim one baslaganda erkin kant tezden jok boladi.Tsitoplazma menen jakin tiyisip turgan
kraxmal danesheleri tarkaliudi baslaydi.Kogeriudin daslepki stadiyalarinda kraxmaldin bir bolegi
fosforilaza tasirinde tarkaladi.Keiin fosforilaza tasiri paseyip,amilazanin tasiri
kusheyedi.Kraxmaldin glyukozaga shekem tarkaliuinda bir neshe fermentler katnasadi.Olardin
en axmiietlisi α xam β amilaza, α -glyukoza xam dekstrinaza.Kraxmaldin siniriliui kletka sirtinda
xam kletka ishinde boladi.Kletka ishinde kraxmaldin siniriliui eki ulesli osimliklerde
bolip,tukimnin bortiuinin daslepki saatlarinan baslanadi.Burshakta kraxmaldin tukim ulesindegi
mugdari kogeriuinin 4-5 kuninen baslap tomenleydi.Bir ulesli osimliklerde endospermanin
kalkanlarga tiiip turgan jerlerindegi kraxmal daneshelerinin kiyraui tukimnin bortiuinen 20 saat
keyin koriledi.Aleyron katlamlardagi kletkalardin - α amilazani shigariui 3-4
kunnen keyin
baslanadi.Usi uakitka shekem endosperma kraxmalinin biraz bolegi siniriledi xam kletka
kabiginin destuktsiyasi koriledi.
Maylardin ozlestiriliui.
Gulli osimliklerdin 75% tukimnin onip shigiuinda kerek bolatugin zapas maydi
toplaydi.Maylar sferasomada jaylaskan.Sferasomada lipazanin kishkil aktivligi
aniklangan.Sferasomanin tiykargi xizmeti maylardi toplau xam siniriu bolip esaplanadi.Masakli
eginlerde bul protsess tukimnin bortiuinen baslanip 3-4-kunleri en jokari shegine jetedi.Mayli
osimliklerde zapas maylardin tarkaliui baska osimliklerdegidey 3 etaptan turadi.
Birinshi etapta
lipaza fermenti tasirinde maylar glitseringe xam may kislatalarina tarkaladi,2-etabinda maylar
okisleniu barisinda atsetil
SO-Aga shekem tarkaladi,3-etabinda baska birikpelerge aylanadi
yamasa keyingi okisleniuge ushiraydi.Maydin siniriliuinde kishkil lipaza tiykargi rol`di
atkaradi.Ol barlik glitserinlerdi tarkatadi.Ol pisip kiyatirgan tukimda toplanadi.Kogerip
kiyatirgan tukimda kaytadan endoplazmalik retikulumda sintezlenedi.Keyin sferasoma
kletkalarina tasiladi.Tukimnin kogergen uakitlarinda sferasoma menen glioksisomanin arasinda
tigiz baylanis boladi.Siltili lipaza tasirinde monoglitserinlerdin xam may kislatasinin β -okisinin
bunnan keyingi tarkaliulari boladi.Onda glioksilat tsikli reaktsiyalari jurip atsetil SO-A yantar`
xam shavel` uksus kislatasina aylanadi.Mayding tarkaliuinin bir produkti-glitserin
frsfodioksiatsetonga shekem kalpine keledi,keyin glyukoneogenaza joli menen kanka aylanadi.
Juumak
Saprofit osimlikler,parazit xam shibin-shirkey jeushi osimlikler geterotrof aziklaniui
mumkin.Shibin-shirkey jeushi osimliklerde
as siniriu bezleri,kislota (kumirska
kislatasin)gidrolaza( proteaza) ajratip kleta sirtindagi as siniriudi tamiileydi.Endospermada zapas
zatlardin jumsaliui da usilay otedi.Danli osimlikler kalkannan xam aleyron kletkalarinan
endospermaga organikalik kisolatalar xam kishkil gidrolazalardi shigaradi.Keyin tayar bolgan
produktalar kalkan arkali soriladi
Zatlardin osimlik denesi boyinsha tasiliui
JOBA:
1.Zatlardin ksilema boyinsha tasiliui.
2.Zatlardin floema boyinsha tasiliui.
TAYaNISh TUSINIKLER:
Kletkalar arasinda tasiliu.Organlar arasindi tasiliu.Tamirlardin tasiliuga katnasi.Transpiratsiyanin
zatlardin tasiliuina tasiri.Elek tarizli tutiksheler,joldas kletkalar.
Baklau soraulari:
1.Tamirdan japiraklarga karay suu xam onda erigen ionlardin kozgalisi kanday tasiliuga kiredi?
2.Japiraklara assimilyantlardin tasiliui kay tamanga juredi?
3.Elek tarizli tutikshelerdin tasiri kanday?
Paydalanilgan adebiyatlar:
1.
Kursanov A.L."Transport assimlyantov v rasteniy" M.1976.
2.Kursanov A.L."Endogennaya regulyatsiya transporta assimilyantov i donoro-aktseptornie
otnosheniy u rasteniy"."Fiziologiya rasteniy".
3.Lyuttge U., Xiginbatom N."Peredvijenie veshestv v rasteniyax" M.1984.